Έχουμε τελειώσει οριστικά με τον Νεύτωνα;

Στο εισαγωγικό μάθημα της κλασικής Μηχανικής, οι πρωτοετείς μου καταφέρνουν συχνά να με εντυπωσιάζουν. Έχοντας πρόσφατη την εμπειρία των Πανελλήνιων εξετάσεων και ζωντανές ακόμα στο μυαλό τους τις γνώσεις που αποκόμισαν από το φροντιστήριο, μπορούν να λύσουν τις πιο στρυφνές και απαιτητικές ασκήσεις με τόση ευκολία που, ομολογώ, κι εμένα με τρομάζει!

Από την άλλη, εισπράττω ενδιαφέρουσες απαντήσεις σε ερωτήματα εννοιολογικής φύσης. Για παράδειγμα, όταν ζητώ την διατύπωση του Νόμου της Αδράνειας με βάση τα όσα γνωρίζουν από το σχολείο, μερικοί μου απαντούν αόριστα ότι αφορά την αντίσταση των υλικών σωμάτων σε κάθε προσπάθεια μεταβολής της κινητικής τους κατάστασης. Όταν αντιλέγω ότι αυτό ορίζει τι είναι αδράνεια – ως γενική έννοια – αλλά δεν διατυπώνει τον νόμο που την αφορά, γίνονται πιο συγκεκριμένοι: «Κάθε σώμα έχει την τάση να διατηρεί την κινητική του κατάσταση αν πάνω του δεν ασκείται ολική δύναμη διάφορη του μηδενός.»

Ωραία, θα πείτε, μην τα βασανίζεις άλλο τα παιδιά, καλά σου τα είπαν τώρα! Όμως ο υποχόνδριος και ξενέρωτος δάσκαλος επιμένει: Κινητική κατάσταση ως προς τι; Και, σε σχέση με ποιους παρατηρητές; Όλους, γενικά, ή κάποιους με πολύ συγκεκριμένες ιδιότητες;

Είναι τότε η ώρα να μιλήσουμε για τον λεγόμενο αδρανειακό παρατηρητή. Κάποιον, δηλαδή, ως προς τον οποίο ένα ελεύθερο σωμάτιο (ένα σωμάτιο που δεν του ασκούνται δυνάμεις) είτε κινείται με σταθερή ταχύτητα (ευθύγραμμα και ομαλά) είτε δεν κινείται καθόλου. Αυτός και μόνο αυτός έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί στο δικό του σύστημα συντεταγμένων (αδρανειακό σύστημα αναφοράς) τους νόμους του Νεύτωνα (Isaac Newton, 1643–1727) και, ειδικά, τον Πρώτο Νόμο, αυτόν της Αδράνειας.

Βέβαια, δεν μπορεί κάποιος να απαιτήσει από παιδιά που μόλις τέλειωσαν το Λύκειο να έχουν απόλυτα ξεκαθαρίσει μέσα τους λεπτές έννοιες της Μηχανικής που έχουν φέρει σε δύσκολη θέση γενιές Φυσικών! Έννοιες που συνεχίζουν να προβληματίζουν τον σκεπτόμενο φοιτητή των θετικών επιστημών στα πιο μεγάλα πανεπιστήμια του κόσμου...

Γράμμα από έναν Αμερικανό φοιτητή

Πριν κάπου τρία χρόνια έλαβα ένα email από έναν ιδιαίτερα ευφυή και φιλομαθή φοιτητή θετικών επιστημών σε Πανεπιστήμιο του Τέξας. Έχοντας διαβάσει κάποιο δημοσιευμένο παιδαγωγικό άρθρο μου πάνω στη Νευτώνεια Μηχανική [1,2] απευθύνθηκε σε εμένα με ένα σχεδόν εναγώνιο ερώτημα: Είναι οι τρεις νόμοι του Νεύτωνα αληθινά ανεξάρτητοι μεταξύ τους, ή μήπως ο πρώτος νόμος δεν είναι παρά ειδική περίπτωση του δεύτερου;

Σε κάποιους Φυσικούς, ιδιαίτερα αυτούς που διδάσκουν κλασική Μηχανική, το ερώτημα ίσως φαίνεται στοιχειώδες. Σπεύδω, εν τούτοις, να σημειώσω ότι το ζήτημα της ανεξαρτησίας των Νευτώνειων νόμων έχει προκαλέσει μεγάλη σύγχυση από την εποχή ακόμα του Νεύτωνα. Μάλιστα, έτυχε πρόσφατα να διαβάσω εκπαιδευτικό άρθρο σε κάποιο πανεπιστημιακό site του εξωτερικού, το οποίο άρθρο μεταξύ άλλων ανέφερε ότι ο νόμος της αδράνειας (ο πρώτος νόμος) είναι άμεση συνεπαγωγή του δεύτερου νόμου. Ο καλός φοιτητής, λοιπόν, απλά έπεσε θύμα της παραπάνω σύγχυσης που, ως φαίνεται, καλά κρατεί!

Του απάντησα αμέσως εξηγώντας του ότι, χωρίς τον πρώτο νόμο, ο δεύτερος θα έχανε τη σημασία του. Ή μάλλον, θα ήταν εντελώς λανθασμένος στη διατύπωσή του, αφού θα έδινε την εντύπωση μιας γενικής αρχής που ισχύει ανεξάρτητα από την κινητική κατάσταση του παρατηρητή, πράγμα που ασφαλώς δεν ισχύει. Με άλλα λόγια, ο νόμος της αδράνειας ορίζει το «τερέν» μέσα στο οποίο διατυπώνεται και ισχύει ο δεύτερος νόμος. Όπως έγραψα στον φοιτητή, το να εφαρμόζουμε τον δεύτερο νόμο χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τον πρώτο είναι σαν να επιχειρούμε να παίξουμε ποδόσφαιρο χωρίς να διαθέτουμε γήπεδο ποδοσφαίρου!

Ο νόμος της αδράνειας, λοιπόν, δεν είναι απόρροια αλλά, κατά κάποιον τρόπο, προϋπόθεση ισχύος του δεύτερου νόμου. Τα ερωτήματα όμως δεν σταματούν εδώ: Ακόμα κι αν δεχθούμε την ανεξαρτησία των νόμων του Νεύτωνα μεταξύ τους, είναι το σύστημα των τριών αυτών νόμων επαρκές ως βάση για την ανάπτυξη της κλασικής θεωρίας;

Πριν προχωρήσουμε, ας δούμε τους νόμους συνοπτικά...

Οι Νόμοι του Νεύτωνα, όπως τους ξέρουμε

Ο Πρώτος Νόμος (νόμος της αδράνειας) εγγυάται την ύπαρξη αδρανειακών συστημάτων αναφοράς. Ως τέτοιο σύστημα εννοούμε ένα σύστημα συντεταγμένων ως προς το οποίο ένα ελεύθερο σωμάτιο (σωμάτιο που δεν του ασκούνται δυνάμεις) κινείται με σταθερή ταχύτητα (ή, ισοδύναμα, χωρίς επιτάχυνση).

Ο Δεύτερος Νόμος ορίζει ότι, ως προς ένα αδρανειακό σύστημα αναφοράς, η επιτάχυνση ενός σωματιδίου είναι ανάλογη της ολικής δύναμης που ασκείται πάνω του.

Σύμφωνα με τον Τρίτο Νόμο ή νόμο δράσης-αντίδρασης, όταν δύο σωματίδια αλληλεπιδρούν, οι δυνάμεις που ασκεί το ένα στο άλλο είναι ίσου μέτρου και αντίθετης κατεύθυνσης.

Όμως, ποια είναι η «ολική δύναμη» πάνω σε ένα σωμάτιο, στην οποία αναφέρεται ο δεύτερος νόμος; Αυτό δεν μας το λένε οι νόμοι του Νεύτωνα! Την απάντηση έδωσε ο Ελβετός φυσικομαθηματικός Ντάνιελ Μπερνούλι (Daniel Bernoulli, 1700–1782) μετά τον θάνατο του Νεύτωνα, διατυπώνοντας την αρχή της επαλληλίας. Σύμφωνα με αυτήν, αν ένα σώμα υπόκειται σε διάφορες αλληλεπιδράσεις, η ολική δύναμη πάνω του είναι το (διανυσματικό) άθροισμα των δυνάμεων από κάθε αλληλεπίδραση χωριστά.

Μια εναλλακτική αξιωματική θεώρηση

Με βάση όσα είπαμε παραπάνω, η κλασική Νευτώνεια Μηχανική βασίζεται σε τέσσερις θεμελιώδεις αρχές: τους τρεις νόμος του Νεύτωνα και την αρχή της επαλληλίας. Σχετικά πρόσφατα, όμως [1,2] τέθηκε και πάλι ένα αναθεωρητικό ερώτημα: Μήπως, τελικά, τέσσερις νόμοι είναι «πάρα πολλοί»; Αυτό οδήγησε στο, ας το πούμε, ανακάτεμα και ξαναμοίρασμα της τράπουλας, με ένα ενδιαφέρον αποτέλεσμα: Με κατάλληλη διατύπωση, οι νόμοι της Μηχανικής μπορούν να συμπυκνωθούν στη μορφή δύο μόνο ανεξάρτητων αξιωμάτων. Προσοχή: Δεν πετούμε τους δύο από τους τέσσερις αρχικούς νόμους και κρατούμε τους άλλους δύο, αλλά αναδιατυπώνουμε την αξιωματική βάση της Μηχανικής με τρόπο ώστε οι ανεξάρτητες αρχές να είναι δύο αντί τέσσερις. Φυσικά, από τα δύο θεμελιώδη αξιώματα προκύπτουν, μεταξύ άλλων, ως ειδικά συμπεράσματα οι γνωστοί νόμοι της Νευτώνειας Μηχανικής.

Το πρώτο αξίωμα (θα το ονομάσουμε Α1), το οποίο στη Νευτώνεια Μηχανική προκύπτει από τους βασικούς νόμους ως παράγωγο θεώρημα, λαμβάνεται εδώ ως θεμελιώδης αρχή. Εκφράζει την αρχή διατήρησης της ορμής για ένα απομονωμένο σύστημα σωματιδίων και, έμμεσα, αξιώνει την ύπαρξη αδρανειακών συστημάτων αναφοράς. Στην ειδική περίπτωση απομονωμένου «συστήματος» που περιέχει ένα μόνο σωματίδιο, το αξίωμα Α1 ανάγεται στον νόμο της αδράνειας (πρώτο νόμο του Νεύτωνα).

Το δεύτερο αξίωμα (Α2) το γνωρίσαμε ήδη: είναι η αρχή της επαλληλίας, διατυπωμένη όμως λίγο διαφορετικά: Η μεταβολή της ορμής που προκαλεί σε ένα σωματίδιο ένα σύνολο αλληλεπιδράσεων, είναι ίση με το (διανυσματικό) άθροισμα των μεταβολών που θα προκαλούσε κάθε αλληλεπίδραση χωριστά.

Αν προσέξατε, μέχρι στιγμής πουθενά δεν εμφανίζεται η έννοια της δύναμης, η οποία αποτελεί την πεμπτουσία του δεύτερου νόμου του Νεύτωνα! Αυτό συμβαίνει διότι η δύναμη ορίζεται εδώ απλά ως ο ρυθμός μεταβολής της ορμής ως προς ένα αδρανειακό σύστημα αναφοράς. Με τον ορισμό αυτό, το αξίωμα Α2 οδηγεί στην κλασική διατύπωση της αρχής της επαλληλίας που, όπως είπαμε νωρίτερα, οφείλεται στον Μπερνούλι.

Χρησιμοποιώντας τώρα τα αξιώματα Α1 και Α2, καθώς και τον ορισμό της δύναμης, μπορούμε να αποδείξουμε ως θεώρημα κάτι που στη Νευτώνεια Μηχανική αποτελεί αξίωμα: τον νόμο δράσης-αντίδρασης (τρίτο νόμο του Νεύτωνα). Άλλα σημαντικά θεωρήματα που μπορεί να αποδειχθούν είναι η αρχή διατήρησης της στροφορμής, το θεώρημα μεταβολής της κινητικής ενέργειας, η αρχή διατήρησης της μηχανικής ενέργειας, κλπ.

Προβλήματα που παραμένουν...

Η οικονομικότερη αναδιατύπωση της αξιωματικής βάσης της Νευτώνειας Μηχανικής δεν απαλλάσσει, βέβαια, την κλασική θεωρία από τα εγγενή προβλήματά της. Πρώτα και κύρια, η θεωρία αυτή παύει να ισχύει σε έναν κόσμο πολύ υψηλών ταχυτήτων ή πολύ μικροσκοπικών διαστάσεων, δίνοντας τη θέση της στη Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντική Θεωρία, αντίστοιχα. Υπάρχουν όμως προβλήματα ακόμα και στις συμβατικές περιοχές εφαρμογής της κλασικής θεωρίας. Ας δούμε τα κατά τη γνώμη μου πιο σημαντικά:

1. Το πρόβλημα των «αδρανειακών» συστημάτων αναφοράς

Απόλυτα αδρανειακά συστήματα αναφοράς δεν είναι δυνατό να υπάρχουν. Πράγματι, για να διαπιστώσουμε αν ένα σύστημα αναφοράς είναι αδρανειακό θα πρέπει να εξετάσουμε αν, ως προς αυτό, ένα οποιοδήποτε ελεύθερο σωμάτιο κινείται με σταθερή ταχύτητα (δηλαδή, χωρίς επιτάχυνση). Όμως, η έννοια του ελεύθερου σωματίου είναι καθαρά θεωρητική και κανένα σωμάτιο στον κόσμο δεν μπορεί στην πραγματικότητα να θεωρείται ελεύθερο, για τους εξής λόγους: (α) Κάθε υλικό σωμάτιο υπόκειται στη δύναμη της βαρύτητας που του ασκεί ο υπόλοιπος υλικός κόσμος, όσο μακριά κι αν βρίσκεται το σωμάτιο από αυτόν. (β) Για να διαπιστώσουμε αν ένα σωμάτιο κινείται με σταθερή ταχύτητα, θα πρέπει κάπως να αλληλεπιδράσουμε μαζί του (π.χ., να το φωτίσουμε ρίχνοντας πάνω του έναν ικανό αριθμό φωτονίων). Έτσι, στη διάρκεια της αλληλεπίδρασης το σωμάτιο δεν μπορεί πλέον να θεωρείται ελεύθερο.

2. Το πρόβλημα του ταυτόχρονου

Στον τρίτο νόμο του Νεύτωνα (ο οποίος, όπως προαναφέραμε, προκύπτει ως θεώρημα στη δική μας προσέγγιση) η αντίδραση θεωρείται ότι λαμβάνει χώρα ταυτόχρονα με τη δράση. Αυτό σημαίνει ότι δύο σωματίδια αλληλεπιδρούν στιγμιαία μεταξύ τους, όσο μακριά κι αν βρίσκεται το ένα από το άλλο, πράγμα που προϋποθέτει άπειρη ταχύτητα διάδοσης της αλληλεπίδρασης. Όπως γνωρίζουμε, όμως, καμία αλληλεπίδραση δεν διαδίδεται ταχύτερα από το ίδιο το φως!

Ένα επιπρόσθετο ζήτημα που είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε είναι το εξής: Σύμφωνα με την προσέγγισή μας, ένας «παρατηρητής» είναι, κατά κάποιον τρόπο, ένα ευφυές ελεύθερο σωμάτιο που έχει την ικανότητα να πραγματοποιεί μετρήσεις φυσικών μεγεθών όπως η ταχύτητα και η επιτάχυνση. Ο παρατηρητής αυτός μπορεί να χρησιμοποιήσει για τις μετρήσεις του οποιοδήποτε βολικό (κατά προτίμηση ορθογώνιο) σύστημα αξόνων (x,y,z). Κατά συνθήκη, ο παρατηρητής βρίσκεται σταθερά τοποθετημένος στην αρχή Ο των συντεταγμένων αυτού του συστήματος αναφοράς, μπορεί όμως να προσανατολίσει τους άξονες του συστήματός του κατά βούληση. Τώρα, όπως προκύπτει ως πόρισμα από το αξίωμα Α1, δύο αδρανειακοί παρατηρητές δεν επιταχύνονται ο ένας ως προς τον άλλο. Έτσι, η σχετική ταχύτητα ανάμεσα στις αρχές Ο και Ο΄ των αξόνων τους είναι χρονικά σταθερή (σαν ειδική περίπτωση, τα σημεία Ο και Ο΄ μπορεί ακόμα και να ταυτίζονται). Όμως, τι γίνεται αν οι άξονες του ενός συστήματος περιστρέφονται ως προς τους άξονες του άλλου; Πώς θα γνωρίζουμε αν πράγματι κάποιος από τους δύο παρατηρητές είναι αδρανειακός; Η απάντηση είναι ότι, ως προς το σύστημα αξόνων ενός αδρανειακού συστήματος αναφοράς, ένα ελεύθερο σωμάτιο δεν επιταχύνεται. Ειδικά, ως προς ένα περιστρεφόμενο σύστημα αξόνων, ένα ελεύθερο σωμάτιο θα εμφανίζεται να έχει τουλάχιστον κεντρομόλο επιτάχυνση (η επιτάχυνση αυτή σχετίζεται με την αλλαγή διεύθυνσης στην κίνηση του σωματίου). Ένα τέτοιο σύστημα αναφοράς, επομένως, δεν μπορεί να είναι αδρανειακό.

Σημειώνουμε, τέλος, ότι ένα στερεό σώμα, όπως και ένα συνεχές μέσο (π.χ., ένα ρευστό), μπορούν να αντιμετωπιστούν σαν υλικά συστήματα αποτελούμενα από ένα τεράστιο πλήθος στοιχειωδών σωματιδίων. Έτσι, δεν απαιτούνται επιπρόσθετα αξιώματα για τη μελέτη τέτοιων σύνθετων συστημάτων.

Επίλογος

Αποτελούν τα όσα αναφέραμε την τελευταία λέξη πάνω στη Νευτώνεια Μηχανική; Και βέβαια όχι! Η φοβερή αυτή θεωρία παραμένει «ζωντανή» και επιδεκτική σε πιθανές νέες αναθεωρήσεις σε ό,τι αφορά την αξιωματική της θεμελίωση. Και, έστω κι αν η Σχετικότητα και η Κβαντομηχανική περιόρισαν το πεδίο εφαρμογής της, ας μην ξεχνούμε ότι η κλασική Μηχανική εξακολουθεί να κυβερνά την ίδια μας την καθημερινότητα. Εκεί που το πολύ γρήγορο και το πολύ μικρό αφορούν, στην καλύτερη περίπτωση, τα αυτοκίνητά μας και τα... ολοένα συρρικνούμενα εισοδήματά μας, αντίστοιχα. Ο Νεύτωνας στ’ αλήθεια ήρθε εδώ για να μείνει!

Αναφορές

C. J. Papachristou, Foundations of Newtonian Dynamics: An axiomatic approach for the thinking student

[1] Πρωτότυπη δημοσίευση:

Nausivios Chora, Vol. 4 (2012) 153-160

http://nausivios.snd.edu.gr/docs/partC2012.pdf

[2] Σε αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη μορφή:

https://arxiv.org/abs/1205.2326

Aixmi.gr

ΤΟ ΒΗΜΑ - Η ΔΕΗ, τα ΕΛΤΑ, και ο καταναλωτής που πληρώνει την ανάρμοστη σχέση τους

Για το πόσο αξιόπιστα είναι σήμερα τα Ελληνικά Ταχυδρομεία (ΕΛΤΑ) σε ό,τι αφορά την διανομή της αλληλογραφίας, έχουμε γράψει σε προηγούμενο σημείωμα (*). Την τραυματική εμπειρία της «αξιοπιστίας» των ΕΛΤΑ, όμως, βίωσαν πρόσφατα και οι καταναλωτές της ΔΕΗ που επέλεξαν να εξοφλήσουν τους λογαριασμούς τους μέσω Ταχυδρομείου. Ως γνωστόν, για λόγους που ο καθένας μπορεί να υποθέσει, τα ΕΛΤΑ παρακρατούσαν τις εισπράξεις με αποτέλεσμα να βρεθούν οι καταναλωτές αντιμέτωποι με πλασματικές ληξιπρόθεσμες οφειλές στη ΔΕΗ και να απολέσουν την «έκπτωση συνεπείας» του 15%.

Την δυσλειτουργία του συστήματος κλήθηκαν να πληρώσουν οι ίδιοι οι καταναλωτές, με απίστευτη ταλαιπωρία σε ατέλειωτες ουρές στα καταστήματα της ΔΕΗ όπου στήθηκαν για να αποδείξουν ότι «δεν είναι ελέφαντες», κατά την λαϊκή ρήση. Για πολλούς ηλικιωμένους, το βάρος της ταλαιπωρίας εκ των πραγμάτων έπεσε σε συγγενικά ή άλλα πρόσωπα. Σε κάποιους, η έλλειψη προνοητικότητας και κοινωνικής ευαισθησίας εκ μέρους της ΔΕΗ μετέτρεψε ένα πρακτικό πρόβλημα σε εφιάλτη! Το παρακάτω περιστατικό συνέβη σε αναγνώστρια, η οποία μου το μετέφερε.

Η κυρία Ι.Χ. είναι υπέργηρη και καθηλωμένη στο κρεβάτι λόγω σοβαρών κινητικών προβλημάτων. Την Παρασκευή, αργά το μεσημέρι και ενώ λίγες ώρες νωρίτερα ο αρμόδιος υπουργός έδινε εξηγήσεις και υποσχέσεις στη Βουλή για την διόρθωση του προβλήματος που είχε προκύψει ανάμεσα σε ΔΕΗ και ΕΛΤΑ, δέχθηκε τηλεφώνημα από περιφερειακό κατάστημα της ΔΕΗ όπου με αυστηρό τόνο την «ενημέρωσαν» ότι ο τελευταίος λογαριασμός της ήταν απλήρωτος. Η κυρία Χ. διαμαρτυρήθηκε λέγοντας ότι ποτέ δεν αφήνουν απλήρωτους λογαριασμούς στο σπίτι της, πράγμα που ελάχιστα έδειξε να συγκινεί την υπάλληλο της ΔΕΗ καθώς συμβουλευόταν το υπηρεσιακό κομπιούτερ της: «Κυρία μου, εδώ βλέπω ότι ο λογαριασμός σας δεν έχει εξοφληθεί!»

Λεπτομέρεια: Αν και βέβαιο είναι ότι γνώριζε το πρόβλημα που υφίσταται με τα ΕΛΤΑ, η υπάλληλος απέφυγε να κάνει την αυτονόητη ερώτηση αν ο λογαριασμός είχε ήδη εξοφληθεί εκεί, και αν ναι, να σπεύσει να καθησυχάσει την ηλικιωμένη γυναίκα. Πράγματι, τον λογαριασμό είχε προ πολλού εξοφλήσει εμπρόθεσμα στο Ταχυδρομείο της περιοχής η κόρη της κυρίας Χ. Η οποία κόρη, επιστρέφοντας στο σπίτι βρήκε την μητέρα της σε κατάσταση σοκ, ενώ μάταια προσπάθησε να επικοινωνήσει με τον τηλεφωνικό αριθμό από τον οποίο είχε γίνει η κλήση (ο αριθμός όντως ανήκει σε κατάστημα της ΔΕΗ) αφού κανείς δεν υπήρχε, ή απλά δεν ήθελε, να σηκώσει το τηλέφωνο.

Για τις δύο γυναίκες ξεκίνησε έτσι ένα ψυχολογικά βασανιστικό τριήμερο, αφού θα έπρεπε να περιμένουν ως τη Δευτέρα το πρωί για να επικοινωνήσουν με τη ΔΕΗ και να βρουν την άκρη σε ένα αδιανόητο πρόβλημα που τους είχε προκύψει από το «πουθενά». Ίσως κάποιος άλλος στη θέση της κόρης να είχε μπει στον πειρασμό να προβεί ακόμα και σε μηνύσεις για το τηλεφωνικό «μπούλινγκ» που είχε εισπράξει η μητέρα της!

Η συνέχεια της ιστορίας: Δευτέρα πρωί, η κόρη της κυρίας Χ. πήγε στην τοπική ΔΕΗ με το δελτίο πληρωμής από τα ΕΛΤΑ ανά χείρας. Θεωρούσε αυτονόητο ότι, με την επίδειξη του πολύτιμου τεκμηρίου εξόφλησης, η ΔΕΗ αυτομάτως θα διέγραφε το πλασματικό χρέος από τα κομπιούτερ της. Διαπίστωσε προς απογοήτευσή της, όμως, ότι το αυταπόδεικτο δεν συμβαδίζει πάντα με το αυτονόητο σ’ αυτό τον τόπο. Με απλά ελληνικά, και με βάση τις ενδείξεις που υφίστανται τούτη τη στιγμή (αφού το τοπίο είναι εξόχως θολό και κάθε διαπίστωση υπόκειται σε ενδεχόμενη αναθεώρηση), ο ίδιος ο καταναλωτής θα συνεχίσει να χρωστά στη ΔΕΗ όσο συνεχίσουν να της χρωστούν τα ΕΛΤΑ! (Σε κομψή διατύπωση, μέχρι η ΔΕΗ να λάβει τα ηλεκτρονικά αρχεία με τις λίστες από τα ΕΛΤΑ...)

Σε κάθε περίπτωση, και έχοντας ξεκάθαρα αποδώσει το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης για την ταλαιπωρία χιλιάδων καταναλωτών της ΔΕΗ στην (ύποπτη) συμπεριφορά των ΕΛΤΑ, δεν μπορούμε να μην σημειώσουμε και την έλλειψη ευαισθησίας εκ μέρους της ίδιας της ΔΕΗ απέναντι στο πρόβλημα που αντιμετώπισαν, όχι με δική τους υπαιτιότητα, οι πελάτες της. Τους οποίους έσπευσε να χαρακτηρίσει «ενόχους μέχρις αποδείξεως του εναντίου», χρεώνοντάς τους με πλασματικές ληξιπρόθεσμες οφειλές και – σαν να μην έφτανε αυτό – παρενοχλώντας τους τηλεφωνικά και αντιμετωπίζοντάς τους, γενικά, σαν κοινούς «μπαταχτσήδες»!

Οι παλιότεροι αναγνώστες θα θυμούνται ίσως το κλασικό διαφημιστικό σλόγκαν, «Είδες η ΔΕΗ;». Θέλουμε να πιστεύουμε ότι πρόθεση της εταιρείας είναι να συνεχίσει να επαληθεύει την αυθεντική του, θετική σημασία. Όσο για τα ΕΛΤΑ, ίσως ήρθε η ώρα να εξεταστεί το ζήτημα της εν γένει λειτουργίας τους σε όλη του την έκταση. Και, αν χρειάζεται, να ληφθούν αποφάσεις. Όχι απαραίτητα καθολικά αρεστές...

(*) ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-8-2017, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=896930

ΤΟ ΒΗΜΑ

Για έναν δάσκαλο που, ίσως, δεν υπήρξε ποτέ...

Πάνε είκοσι χρόνια, τώρα, που έφυγε από τη ζωή ένας δάσκαλος. Δεν είχα ακούσει ποτέ το όνομά του (ήταν σε επιστημονικό πεδίο εντελώς διαφορετικό από το δικό μου) ως τη μέρα, πρόσφατα, που βρέθηκα τυχαία σε μία διάλεξη με θέμα την εκπαίδευση. Κι εκεί μίλησε γι’ αυτόν ένας πρώην φοιτητής του στο Πανεπιστήμιο. Με μεγάλο θαυμασμό και απέραντη αγάπη για τον δάσκαλο, όμως δίχως την παραμικρή ένδειξη θεοποίησης και ειδωλολατρίας. Γιατί, όπως τόνισε ο ομιλητής, ο δάσκαλος είναι πάνω απ’ όλα άνθρωπος. Με γήινες ατέλειες κι αδυναμίες...

Παραθέτω από μνήμης, με άτακτη σειρά, τα πιο σημαντικά πράγματα που άκουσα για τον άγνωστο σε εμένα δάσκαλο:

Όταν δίδασκε δεν έκανε ποτέ μονόλογο από την κορυφή του Ολύμπου. Έκανε διάλογο με τους μαθητές του και τους ενθάρρυνε να τον διακόπτουν, όχι μόνο για να τον ρωτούν αλλά και για να τον διορθώνουν. Τους ζητούσε να τον αμφισβητούν διαρκώς, όπως και να αποδέχονται πάντα την αμφισβήτηση στο πρόσωπό του απ’ όπου κι αν αυτή προέρχεται. «Όποιος μας αμφισβητεί δεν είναι εχθρός μας», έλεγε, «αλλά μια καλή ευκαιρία να επανεξετάσουμε τις βεβαιότητές μας για το αλάνθαστο του εαυτού μας»!

Το ακροατήριό του στο αμφιθέατρο δεν χρησίμευε σαν καθρέφτης για να αυτοθαυμάζεται, δεν ήταν μέσο για να τροφοδοτεί τον – ούτως ή άλλως ανύπαρκτο – ναρκισσισμό του. Ήταν όμως καθρέφτης για να αυτοκρίνεται, να αναγνωρίζει τις ατέλειές του και να βελτιώνεται σαν δάσκαλος και σαν άνθρωπος. Επιζητούσε και απολάμβανε την εκτίμηση και την αγάπη των μαθητών του, δεν τους επέτρεψε όμως ποτέ να γίνουν οπαδοί του διολισθαίνοντας στην προσωπολατρία. Και, για να αποτρέψει τούτο το ενδεχόμενο, δεν έκανε τον εαυτό του να φαντάζει στα μάτια τους σαν ιδανικό και αξεπέραστο πρότυπο, αφού συνειδητά δεν έκρυβε από αυτούς τις ανθρώπινες αδυναμίες του.

Ήταν βαθιά και ουσιαστικά ταπεινόφρων, δεν δίδασκε απλά τη σημασία της ταπεινοφροσύνης χωρίς να τη βιώνει μέσα του. Ο στόμφος και η οίηση απουσίαζαν ολότελα από τον λόγο του. Αν και ευρυμαθής, δεν επιδιδόταν σε επίδειξη των γνώσεών του με σκοπό να εντυπωσιάσει το ακροατήριό του. Συχνά μάλιστα καμωνόταν πως δεν γνώριζε κάτι και οδηγούσε με τρόπο τους μαθητές του να το ανακαλύψουν μόνοι τους, λέγοντάς τους στο τέλος πως αποτελούσε γνώση που ήδη κατείχαν μέσα τους μα δεν γνώριζαν εξαρχής πως την κατείχαν! Πίστευε και δίδασκε πως στον πυρήνα της μάθησης βρίσκεται η αυτογνωσία. Το «γνώθι σαυτόν» ήταν το σταθερό παιδαγωγικό του αξίωμα.

Πίστευε επίσης πως το καλό μνημονικό μικρή αξία έχει μπροστά στην ορθή κρίση και τη διάθεση για αναζήτηση. Ο επιστήμων και δάσκαλος, έλεγε, δεν είναι μία απέραντη αποθήκη ονομάτων, χρονολογιών και δεδομένων αλλά ένας νους που μεθοδικά αναζητά την αλήθεια, την αξιολογεί, την οργανώνει, την καταγράφει, και στο τέλος τη μεταλαμπαδεύει στους μαθητές του με τρόπο τόσο απλό και κατανοητό που η αλήθεια αυτή να μοιάζει αυτονόητη.

Δίδαξε στους μαθητές του την αξία της ζωής και τους εμφύσησε την αγάπη γι’ αυτήν. Έλεγε πως ακόμα και ένας δοξασμένος θάνατος μικρή σημασία έχει αν πίσω του δεν αφήσει μία προσωπική πορεία βιωμένη στην πληρότητά της ως την τελευταία στιγμή. «Ζούμε για να ανακαλύπτουμε συνεχώς πόσο ψηλότερα μπορεί να φτάσει η συνειδητότητά μας», έλεγε, «όχι για να προετοιμάσουμε επιμελώς το τέλος μας τη στιγμή που δεν θα αντέχουμε άλλο το βάρος της ύπαρξής μας»!

«Έφυγε» ταπεινά κι αθόρυβα, έτσι όπως έζησε. Όχι ως ισχυρός, αλλά με βαθιά επίγνωση του πεπερασμένου της ύπαρξής του. Ούτε όμως κι έρημος, αφού δεν ανέβηκε ποτέ σε μοναχικές βουνοκορφές για να βλέπει τους άλλους από ψηλά, σαν να ήταν επίγειος θεός. Ο θάνατός του δεν αποτέλεσε πρώτο θέμα στα media, δεν έγινε ιστορία μυστηρίου κι ούτε θρύλος που στοίχειωσε τη λαϊκή φαντασία. Άφησε πίσω του κληρονόμους και συνεχιστές της σκέψης του, όχι στενόμυαλους, σκληροπυρηνικούς και μισαλλόδοξους οπαδούς. Και άφησε τις φοιτήτριές του με τη γλυκιά ανάμνηση ενός σεμνού δασκάλου, όχι με αίσθημα οιονεί χηρείας για την απώλεια κάποιου αυτάρεσκου εν δυνάμει εραστή...

Το τέλος της διάλεξης με βρήκε να αμφιβάλλω κατά πόσον αυτές οι ιδιότητες θα μπορούσαν πράγματι να αντιστοιχούν σε υπαρκτό πρόσωπο στον ακαδημαϊκό χώρο. Άραγε, μήπως ο δάσκαλος αυτός δεν ήταν παρά δημιούργημα της φαντασίας του ομιλητή, κάποιος που θα ‘θελε να είχε συναντήσει στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα μα δεν το αξιώθηκε ποτέ; Ή μήπως είχε υπάρξει, όχι όμως στον κόσμο τούτο αλλά σε ένα Σύμπαν αντιύλης όπου τα αρνητικά γίνονται θετικά και τα δεξιόστροφα αριστερόστροφα;

Μη θέλοντας, εν τούτοις, να καταστρέψω τη μαγεία που είχα βιώσει, αποφάσισα να μην καταφύγω σε μηχανές αναζήτησης στο Διαδίκτυο ενώ απέφυγα και να κάνω διερευνητικές ερωτήσεις στον βιβλιοπώλη μου. Εξ άλλου, τι κι αν ο δάσκαλος αυτός δεν είχε, τελικά, υπάρξει; Και τι θα απέκλειε το ενδεχόμενο να εμφανιστεί άξαφνα μια μέρα ένας σαν αυτόν σε κάποια αίθουσα διδασκαλίας, τη στιγμή ακριβώς που κανείς πια δεν θα ανέμενε τον ερχομό του;

Βέβαια, έχουν περάσει αιώνες από τότε που ο τελευταίος δάσκαλος του είδους έφυγε από τη Γη, δηλώνοντας ως το τέλος ότι το μόνο που γνώριζε ήταν πως δεν γνώριζε τίποτα! Κάποιοι προσπάθησαν αργότερα να μιμηθούν το δικό του τέλος, πίνοντας ενδεχομένως παρόμοιο ποτό. Με μία διαφορά μόνο: εκείνοι γνώριζαν τα πάντα...

Aixmi.gr

Πόσο «δεξιός» ήταν ο Χίτλερ;

Άκουσα πριν καιρό κάποιον από τον χώρο της Αριστεράς να χαρακτηρίζει τους σημερινούς (νεο)φιλελεύθερους αντιπάλους του ως πολιτικούς απογόνους των συμπαθούντων τους Ναζί. Ομολογώ ότι, ως ακραία αντισυμβατικό χιούμορ, το βρήκα χαριτωμένο! Φαντάζομαι ότι ακόμα περισσότερο χαριτωμένος θα ακουγόταν ένας ισχυρισμός του τύπου, π.χ., ότι ο Χίτλερ υπήρξε πιο αριστερός από τον Μπαράκ Ομπάμα. Το αστείο της υπόθεσης είναι πως, κατά μία έννοια, αυτό το δεύτερο έχει μεγάλη δόση αλήθειας!

Τους πολιτικούς όρους «δεξιός» και «αριστερός» συνηθίζουμε να τους χρησιμοποιούμε χωρίς να πολυ-σκεφτόμαστε τη σημασία τους, σαν a priori έννοιες που δεν υπόκεινται σε ορισμό αλλά επιδέχονται μονοσήμαντη και αυτονόητη ερμηνεία. Κάτι που αντιλαμβάνεται κάποιος σχεδόν διαισθητικά, αλλά το περίγραμμά του είναι τόσο σαφές ώστε με βάση αυτό να μπορούν να κατηγοριοποιούνται άνθρωποι και καθεστώτα. Για πολλούς, δεξιό είναι απλά κάθε πολιτικό σύστημα που «ευνοεί τους πλούσιους», ενώ αριστερό, κάθε σύστημα που «ευνοεί τους φτωχούς».

Η σύγχρονη φιλοσοφική τάση, εν τούτοις, είναι να αντιλαμβανόμαστε το δίπολο «αριστερά – δεξιά» με βάση το αντίστοιχο «ισότητα – ελευθερία». Η αντιστοίχιση, όμως, δεν είναι τόσο γραμμική όσο φαίνεται, αφού υπάρχει μία παράμετρος που συχνά παραβλέπουμε. Αυτή αφορά τον διαχωρισμό ανάμεσα στην κοινωνική (και, κατ’ επέκταση, πολιτική) και την οικονομική διάσταση των πραγμάτων. Αν ληφθεί υπόψη και αυτό το κριτήριο, ούτε η ισότητα είναι αποκλειστικά «αριστερό» προνόμιο, ούτε η ελευθερία αποκλειστικά «δεξιό».

Σε πολύ γενικούς όρους, θα λέγαμε συμβολικά ότι η κοινωνική διάσταση σχετίζεται με το «είμαι», ενώ η οικονομική με το «έχω». Έτσι, τόσο η ελευθερία, όσο και η ισότητα, μπορούν να αξιολογηθούν με βάση δύο διαφορετικές (αλλά συμπληρωματικές) θεωρήσεις.

Κοινωνική (συμπεριλαμβάνοντας και την πολιτική) ελευθερία σημαίνει ελευθερία στον αυτοπροσδιορισμό και την αυτοδιαχείριση του ατόμου. Σημαίνει ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, μεταξύ των οποίων η ελευθερία στην πίστη, στον λόγο, στην αντίληψη και διαχείριση του σώματος, στην κοινωνική και πολιτική ένταξη, κλπ.

Η οικονομική ελευθερία είναι κάτι εντελώς διαφορετικό (αν και οι λεγόμενοι φιλελεύθεροι τείνουν αυτό να το αρνούνται). Σημαίνει ελευθερία του ατόμου να επιδιώκει την απόκτηση περισσότερων αγαθών μέσα σε ένα πλαίσιο ανταγωνισμού βάσει θεσμοθετημένων κανόνων (η θεσμοθέτηση των οποίων, εν τούτοις, δεν γίνεται πάντα με τρόπο που σέβεται τις πολιτικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα...). Αυτό το είδος ελευθερίας δεν συμβιβάζεται με οποιαδήποτε κρατική συμμετοχή ή παρέμβαση (πέραν των αναγκαίων ελαχίστων) σε οικονομικά ζητήματα, ενώ έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με το κράτος πρόνοιας.

Κοινωνική ισότητα σημαίνει ίσα δικαιώματα και ισότιμη μεταχείριση των ανθρώπων μιας κοινωνίας, ανεξάρτητα από χαρακτηριστικά όπως η φυλή, το φύλο, οι εθνικές και πολιτισμικές καταβολές, κλπ. Αυτονόητα, το είδος αυτό της ισότητας δεν είναι συμβατό με έννοιες όπως ο ρατσισμός, ο σεξισμός, ακόμα και ο εθνικισμός.

Από διαφορετική σκοπιά, οικονομική ισότητα σημαίνει άμβλυνση, κατά το δυνατό (έως και πλήρη εξάλειψη, σε ακραίες περιπτώσεις) των οικονομικών ανισοτήτων σε μία κοινωνία. Και, επειδή μια τέτοια διαδικασία είναι αδύνατο να συντελεστεί με αυθόρμητο τρόπο, η κρατική παρέμβαση καθίσταται αναγκαία. Μια τέτοια παρέμβαση στοχεύει, μεταξύ άλλων, στην διασφάλιση του δικαιώματος στην εργασία, καθώς και στην προσβασιμότητα όλων των πολιτών σε τομείς όπως η παιδεία και το σύστημα υγείας (αυτό που ονομάζουμε, δηλαδή, κράτος πρόνοιας).

Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:

1. Το καθεστώς Πινοσέτ στη Χιλή (1973–1990) αντιπροσωπεύει το απόλυτο κοντράστ ανάμεσα στην πολιτική και την οικονομική ελευθερία. Ένα από τα πλέον αιμοσταγή και τυραννικά δικτατορικά καθεστώτα του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα, υπήρξε ταυτόχρονα το πεδίο εφαρμογής του πρώτου πειράματος στην άνευ ορίων οικονομική φιλελευθεροποίηση (αυτό που ονομάζουμε – και θεωρώ τον όρο απόλυτα δόκιμο – νεοφιλελευθερισμό). Όπως είναι φυσικό, το πείραμα επέφερε κοινωνική ανισότητα και οδήγησε μεγάλα τμήματα του λαού της Χιλής σε οικονομική εξαθλίωση. [Οι λεγόμενοι «φιλελεύθεροι» συχνά αποσιωπούν την επιστημονική και ηθική υποστήριξη που πρόσφερε στον Πινοσέτ το ακαδημαϊκό πρότυπό τους, ο Αμερικανός νομπελίστας οικονομολόγος και καθηγητής Μίλτον Φρίντμαν (Milton Friedman). Μια πράξη που θα στιγματίζει για πάντα την υστεροφημία του...]

2. Το καθεστώς του Στάλιν, ακραίο έως απάνθρωπο πρότυπο σκληρού Μαρξιστικού συστήματος, επέβαλε την πολιτική της οικονομικής ισότητας καταλύοντας με βία και μαζικές δολοφονίες κάθε έννοια ατομικής, κοινωνικής, ακόμα και πολιτιστικής ελευθερίας. Γενικά μιλώντας, θα λέγαμε ότι η κομμουνιστική ιδεολογία, στοχεύοντας στην εξίσωση των ανθρώπων μιας κοινωνίας μέσω ολικής κατάργησης της ελευθερίας τους, αποτελεί την αυθεντικότερη εκδοχή της αριστερής κοσμοθεώρησης (με βάση, τουλάχιστον, το διπολικό κριτήριο «ισότητα – ελευθερία», στο οποίο αναφερθήκανε νωρίτερα).

3. Η διακυβέρνηση Ρόναλντ Ρέιγκαν στις ΗΠΑ αποτελεί ακόμα ένα παράδειγμα αντίθεσης ανάμεσα στην οικονομική και την κοινωνική ελευθερία. Από τη μία, η περίοδος Ρέιγκαν σήμανε το οριστικό τέλος της μεταπολεμικής Κεϋνσιανής οικονομικής πολιτικής και την επάνοδο στον κλασικό οικονομικό φιλελευθερισμό, στα πρότυπα του νεοφιλελευθερισμού του Πινοσέτ στη Χιλή και της Θάτσερ στην Αγγλία. (Φυσικά, ο Μίλτον Φρίντμαν καλοδέχτηκε και ύμνησε δεόντως αυτή τη μετάβαση!) Από την άλλη, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την επιστροφή της χώρας στον κοινωνικό συντηρητισμό, με μία απόπειρα περιορισμού ή και ολικής κατάργησης πολλών κοινωνικών ελευθεριών που είχαν κατακτηθεί κατά την περασμένη δεκαετία (π.χ., μέσω προώθησης υπερσυντηρητικών δικαστών από τον Ρέιγκαν στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ).

4. Οι υπέρμαχοι των ιδεών του κοινωνικού φιλελευθερισμού στις ΗΠΑ (Liberals), παραδοσιακά ανήκοντες στο Δημοκρατικό Κόμμα και, κατά μία έννοια, πολιτικοί απόγονοι του Ρούσβελτ, θεωρούνται ως οι εκπρόσωποι της «Αριστεράς» στη χώρα εκείνη. Στον τομέα της οικονομίας ασπάζονται τις Κεϋνσιανές ιδέες (αυξημένος κεντρικός έλεγχος της οικονομίας και σχετικός περιορισμός της οικονομικής ελευθερίας, εργασία για όλους, πρόσβαση στο σύστημα εκπαίδευσης και το σύστημα υγείας για κάθε πολίτη, απέχθεια για τον οικονομικό φιλελευθερισμό, κλπ.). Σε κοινωνικό επίπεδο, μάχονται υπέρ της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων, της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής ισότητας, ενώ υπερασπίζονται το δικαίωμα στην ιδιαιτερότητα και εναντιώνονται σε κάθε φαινόμενο που παραπέμπει σε ρατσισμό ή σεξισμό.

Τις τελευταίες δεκαετίες, εν τούτοις, ο αμερικανικός κοινωνικός φιλελευθερισμός μοιάζει να προδίδει τις ίδιες τις αρχές του υιοθετώντας το ανελεύθερο και αντιδημοκρατικό δόγμα της πολιτικής ορθότητας, το οποίο θέτει ασφυκτικούς περιορισμούς στην ελευθερία της έκφρασης και έχει οδηγήσει σε ένα παρανοϊκό «κυνήγι μαγισσών» για όσους δεν υποτάσσονται στις επιταγές του.

5. Ποιο διαβόητο καθεστώς υπήρξε, ιστορικά, το πρώτο που συνέλαβε και εφάρμοσε στην πράξη (στον τομέα της οικονομίας μόνο, φυσικά!) τις Κεϋνσιανές ιδέες, πριν ακόμα το διανοηθεί ο ίδιος ο Ρούσβελτ για την αντιμετώπιση της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης της δεκαετίας του ’30 στην Αμερική (και, φυσικά, πολύ πριν ασπαστούν τις ιδέες αυτές οι Αμερικανοί κοινωνικοί φιλελεύθεροι); Πιθανώς το μαντέψατε: το ναζιστικό καθεστώς στη Γερμανία, το οποίο ανέλαβε την εξουσία το 1933 αλλά είχε προ πολλού αποφασίσει το είδος της οικονομικής πολιτικής που επρόκειτο να εφαρμόσει!

Όπως σημειώνουν σε άρθρα τους [1,2] φιλελεύθεροι Αμερικανοί πολιτικοί αναλυτές όπως ο David Gordon και ο L.H. Rockwell, Jr., ήδη από το 1920 το ναζιστικό κόμμα είχε προτείνει ένα οικονομικό πρόγραμμα το οποίο, μεταξύ άλλων, προέβλεπε κοινωνικοποίηση των μεγάλων εμπορικών επιχειρήσεων, οι οποίες θα ενοικιάζονταν φθηνά, στη συνέχεια, σε μικρο-επιχειρηματίες. Ο ίδιος ο Γιόζεφ Γκαίμπελς, μάλιστα, μετέπειτα διαβόητος Υπουργός Προπαγάνδας, υπήρξε φανατικός αριστερός στην αρχή της πολιτικής καριέρας του!

Στην ουσία, η Ναζιστική Γερμανία εφάρμοσε εξαρχής μία Κεϋνσιανή οικονομική πολιτική, στο πλαίσιο της οποίας το κράτος ξόδευε όλο και περισσότερα στην άσκηση κοινωνικής πολιτικής ενώ παράλληλα οδηγούσε τη χώρα στο δρόμο του πολέμου. (Όπως σημειώσαμε πιο πάνω, σε όμοια μονοπάτια κινήθηκε και ο Ρούσβελτ στην Αμερική, αν και η χώρα εκείνη σύρθηκε στον πόλεμο μετά το Περλ Χάρμπορ, έχοντας ως τότε αποφύγει να εμπλακεί σε αυτόν.)

Ο Χίτλερ, λοιπόν, χτύπησε την ανεργία ενεργοποιώντας κολοσσιαία προγράμματα δημοσίων έργων (τα οποία, βέβαια, είχε από πριν στην ατζέντα της η Δημοκρατία της Βαϊμάρης...) όπως η κατασκευή αυτοκινητοδρόμων. Παράλληλα, άσκησε εκφοβισμό στον ιδιωτικό τομέα επιβάλλοντας έλεγχο των τιμών και της παραγωγικότητας, επέβαλε έλεγχο κεφαλαίων (capital controls – κάτι μας θυμίζει αυτό!), δημιούργησε εθνικό σύστημα υγείας και σύστημα ασφάλισης για ανέργους, κλπ. Γενικά, η παρεμβατική οικονομική πολιτική του ναζιστικού κόμματος αντανακλά την απέχθεια του καθεστώτος για την ελεύθερη οικονομία της αγοράς, και τον εναγκαλισμό της ιδέας ενός εθνοκεντρικού «σοσιαλισμού σε μία χώρα». Εξ ου και ο όρος «Εθνικοσοσιαλισμός» – που, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα, δεν αποτελεί απλά ευφημισμό. Αξίζει να αναφέρουμε, μάλιστα, ότι ο ίδιος ο Κέυνς (Keynes) είχε αρχικά εκφράσει τον θαυμασμό του για την οικονομική πολιτική των Ναζί!

Η ναζιστική οικονομία, επομένως, κάθε άλλο παρά καπιταλιστική μπορεί να θεωρηθεί. Βέβαια, οι μεταρρυθμίσεις του Χίτλερ δεν πήγαν τόσο μακριά ώστε να καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία ή να εθνικοποιηθούν όλα τα μέσα παραγωγής, όπως στην Σοβιετική Ένωση του Στάλιν. Όμως, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις δεν είχαν πλέον τον έλεγχο των τιμών, αφού αυτές καθορίζονταν τώρα από την κυβέρνηση.

Τούτων λεχθέντων, το θεωρώ περιττό να αναφερθώ στη στάση του ναζιστικού καθεστώτος απέναντι σε ζητήματα όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι κοινωνικές ελευθερίες και η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων (τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και το μαζικό ρατσιστικό έγκλημα του Ολοκαυτώματος στέκουν αδιάψευστοι μάρτυρες κατάργησης, στην πράξη, όλων των παραπάνω αξιών...). Είναι, όμως, τουλάχιστον γελοίο να ταυτίζει κάποιος σήμερα τους Ναζί με τους σύγχρονους νεοφιλελεύθερους, την Μέρκελ, τον Σόιμπλε, ή τους εγχώριους θαυμαστές του Μίλτον Φρίντμαν!

Οι Ναζί δεν αντιπροσωπεύουν απλά μία πολιτική ιδεολογία, ούτε ήταν απλά και μόνο κάποιο ιδιαίτερα αντιπαθές πολιτικό καθεστώς. Υπήρξαν έκφραση του ακραίου, του απόλυτου Κακού. Μια αληθινή «έκρηξη δαιμονισμού στην Ιστορία», για να θυμηθούμε τα λόγια του φιλόσοφου και θεολόγου Emil Fackenheim...

Αναφορές:

[1] David Gordon, Nazi Economic Policy

https://mises.org/library/nazi-economic-policy

[2] L. H. Rockwell, Jr., Hitler’s Economics

https://mises.org/library/hitlers-economics

Aixmi.gr

Ο Τελικός Κυπέλλου που η ΑΕΚ δεν κατέβηκε ποτέ...

Οι παρακάτω γραμμές αντανακλούν απόλυτα προσωπικές σκέψεις. Δεν βασίζονται σε οποιασδήποτε μορφής πληροφόρηση – την οποία ούτως ή άλλως δεν θα μπορούσε ο γράφων να έχει – και δεν διεκδικούν το αλάθητο σε ό,τι αφορά την ερμηνεία των πραγμάτων. Αφορμή γι’ αυτές υπήρξε ο Τελικός του Κυπέλλου Ελλάδος στο ποδόσφαιρο, όμως αυτός ήταν μόνο η κορύφωση μιας σειράς γεγονότων που θυμίζουν χολιγουντιανή παραγωγή...

Ο ΠΑΟΚ έπαιξε εξαιρετικό ποδόσφαιρο στον Τελικό και δίκαια κατέκτησε το Κύπελλο. Το παραδέχθηκαν απόλυτα έντιμα, άλλωστε, οι ίδιοι οι αντίπαλοί του. Απέναντί του, όμως, δεν παρατάχθηκε η ΑΕΚ – όχι τουλάχιστον η ΑΕΚ που γνωρίζαμε μέχρι το μοιραίο εκείνο παιχνίδι της Τούμπας, που δεν τέλειωσε ποτέ. Ήταν η σκιά, το φάντασμα της ομάδας που νίκησε σε όλα τα ντέρμπι και έφυγε από το Γιουρόπα Λιγκ αήττητη και με ψηλά το κεφάλι! Ήταν μια ομάδα που έδινε την εντύπωση ότι μπήκε στο γήπεδο για να χάσει...

Για να είμαστε πραγματιστές, η ΑΕΚ δεν ξεκίνησε τη φετινή σεζόν με προοπτική να χτυπήσει τίτλο πρωταθλήματος. Το μαρτυρά, άλλωστε, το σφιχτό μπάτζετ σε ό,τι αφορά το ρόστερ της ομάδας. Η ΑΕΚ απλά δεν ήταν προετοιμασμένη για έναν τίτλο που ήρθε πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι αναμενόταν (το ομολόγησαν αυτό και άνθρωποι της διοίκησής της). Αν θέλουμε να «συνωμοσιολογήσουμε» λιγάκι, θα ήταν μάλλον απίθανο (ίσως σε κάποιους να φαντάζει και προκλητικό) να «επιτραπεί» σε μία ομάδα που μόλις πριν πέντε χρόνια χρεοκόπησε, έπεσε στην Γ΄ κατηγορία, και χωρίς πολλή δυσκολία ανέβηκε ξανά στην Α΄ – κατά πολύ πλουσιότερη μάλιστα! – να κατακτήσει τίτλο πρωταθλήματος τόσο σύντομα (θυμόμαστε τα 10 χρόνια του Ολυμπιακού μετά το σκάνδαλο Κοσκωτά...).

Στην ΑΕΚ, λοιπόν, είχαν αποδεχθεί τον ΠΑΟΚ ως τον πιο πιθανό πρωταθλητή, και το ενδιαφέρον των Αεκτζήδων επικεντρωνόταν κατά κύριο λόγο στην πορεία των έργων για το γήπεδο στη Νέα Φιλαδέλφεια. Τελικά, κόντρα στις προβλέψεις, το πρωτάθλημα χάθηκε για τον ΠΑΟΚ και πήγε στην άμεση ανταγωνίστριά του, που απλά έτυχε να είναι η ΑΕΚ. Τον τίτλο αυτό ουδείς έκλεψε από τους Θεσσαλονικείς – οι οποίοι, να σημειώσουμε, είχαν εξαιρετικά ευνοϊκή μεταχείριση από την διαιτησία. Τον απώλεσαν μόνοι τους «αυτοκτονώντας» σε δύο διαδοχικά ντέρμπι με Ολυμπιακό και ΑΕΚ, χάρις σε ασυλλόγιστες συμπεριφορές των οπαδών και της διοίκησής τους, αντίστοιχα.

Παρ’ όλα αυτά, στο χώρο του ΠΑΟΚ αναπτύχθηκε μία απίστευτη θεωρία συνωμοσίας για υποτιθέμενες δόλιες ενέργειες της ΑΕΚ, σε συνεργασία με το αθηναϊκό ποδοσφαιρικό κατεστημένο, που είχαν ως αποτέλεσμα την υφαρπαγή του τίτλου. Στην ενίσχυση του αφηγήματος συνέβαλαν και αθλητικοί δημοσιογράφοι – οπαδοί με νοοτροπία χούλιγκαν που, με εμπρηστικά κείμενα και ρεπορτάζ (ακόμα και στην κρατική τηλεόραση) φανάτισαν υπέρμετρα τον κόσμο του ΠΑΟΚ. Ένας φανατισμός ανάμικτος με μίσος, που άγγιξε την απόλυτη ψύχωση απέναντι στην ΑΕΚ!

Το ζήτημα έγινε σενάριο τρόμου όταν διαφάνηκε η πιθανότητα συνάντησης της ΑΕΚ με τον ΠΑΟΚ στον Τελικό του Κυπέλλου. Το κλίμα εχθρότητας (κυρίως με ευθύνη του ΠΑΟΚ) που είχε αναπτυχθεί μεταξύ των δύο ομάδων θα μπορούσε να μετατρέψει ένα τέτοιο παιχνίδι σε πολεμική σύρραξη με απρόβλεπτες συνέπειες τόσο για την ασφάλεια των φιλάθλων, όσο και για το ίδιο το διεθνές status του ελληνικού ποδοσφαίρου.

Η αλήθεια είναι ότι η ΑΕΚ κατέβαλε «φιλότιμες» προσπάθειες να μην προκριθεί στον Τελικό, και παραλίγο να το «καταφέρει». Ελάχιστα δευτερόλεπτα πριν τη λήξη του δεύτερου ημιτελικού με τη Λάρισα, φαινόταν σχεδόν βέβαιο ότι η θεσσαλική ομάδα θα ήταν εκείνη που θα αντιμετώπιζε τον ΠΑΟΚ στο ΟΑΚΑ στις 12 Μαΐου. Ήρθε όμως ακριβώς την τελευταία στιγμή εκείνο το απίστευτο σε εκτέλεση γκολ του Λάζαρου, που δεν είμαι βέβαιος αν ο σκόρερ το πανηγύρισε επειδή θα σήμαινε την πρόκριση της ΑΕΚ ή επειδή θα ανέβαζε ακόμα περισσότερο τις μετοχές του στο ποδοσφαιρικό χρηματιστήριο εν όψει της κυοφορούμενης μετακίνησής του στο λιμάνι...

Η μοίρα, λοιπόν, αποφάσισε: ΑΕΚ–ΠΑΟΚ στον Τελικό! Το τι έγινε στο παιχνίδι εκείνο το γνωρίζουμε ήδη. Η ΑΕΚ εμφάνισε ένα θλιβερό σύνολο επιπέδου (επιεικώς) Β΄ Εθνικής, παίζοντας ποδόσφαιρο χωρίς σχέδιο, χωρίς πάθος, και κάνοντας παιδαριώδη λάθη στην άμυνα – μια άμυνα που δεν είχαν λυγίσει κορυφαίες ομάδες της Ευρώπης όπως η Μίλαν και η Ντιναμό Κιέβου! Σε αντίθεση με τον ΠΑΟΚ, που κατέβηκε στο γήπεδο «με το μαχαίρι στα δόντια», η ΑΕΚ έδινε την εντύπωση ότι έπαιζε για να παίξει, σαν τον κακό υπάλληλο που πηγαίνει στην εργασία του περιμένοντας υπομονετικά να περάσει το οκτάωρο μέχρι να σχολάσει.

Ήταν κάτι παραπάνω από φανερό ότι στην ΑΕΚ δεν υπήρχε κίνητρο. Αν, σε σχέση με αυτήν, ο ΠΑΟΚ ήταν όντως η «υπερομάδα» που ανέδειξε ο Τελικός, τούτο θα είχε κατά μείζονα λόγο καταφανεί στο «καταραμένο» παιχνίδι της Τούμπας, όταν ο ΠΑΟΚ έπαιζε, μπροστά στο δικό του κοινό, ένα ολόκληρο πρωτάθλημα. Το μοναδικό έγκυρο «γκολ», όμως, της συνάντησης εκείνης σημειώθηκε στα αποδυτήρια...

Χορτασμένη, λοιπόν, από τους πανηγυρισμούς και τις φιέστες για την κατάκτηση του πρωταθλήματος, η ΑΕΚ εμφανίστηκε προκλητικά απροετοίμαστη (αν όχι ουσιαστικά αδιάφορη) στον Τελικό, με αποτέλεσμα να διασυρθεί και να δώσει δικαιώματα στους αντιπάλους της όχι μόνο να την αμφισβητήσουν αλλά και να την χλευάσουν. Αντίπαλοι – να το σημειώσουμε – που έδειξαν το ήθος τους επιδεικνύοντας στους ηττημένους την σημειολογία του «ανδρισμού» τους στη διάρκεια των πανηγυρισμών τους...

Το τι και γιατί συνέβη στον Τελικό της 12ης Μαΐου, είναι σε εμένα προφανές. Θα κρατήσω, όμως, την άποψή μου για τον εαυτό μου. Το ζητούμενο είναι να καθαρίσει τώρα η ατμόσφαιρα του ελληνικού ποδοσφαίρου από τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις που προκάλεσαν οι διαψευσμένες προσδοκίες ενός ποδοσφαιρικού νεοπλουτισμού, σε συνδυασμό με βαθιά ριζωμένα τοπικιστικά συμπλέγματα και πάγιες συνωμοτικές φαντασιώσεις.

Ο ρόλος της αθλητικής δημοσιογραφίας είναι εδώ πρωταρχικός. Αν μη τι άλλο, στο να βοηθήσει να κλείσουν οι πληγές τις οποίες τόσο επιπόλαια κι ανεύθυνα υποδαύλισε και συντήρησε ένα ακραία οπαδικό κομμάτι της...

Aixmi.gr

ΤΟ ΒΗΜΑ - «Χάρτινοι» μύθοι για ένα δίκαιο πρωτάθλημα

Περίσσεψε τούτες τις μέρες η μικροψυχία εναντίον της ΑΕΚ. Όχι μόνο για την κατάκτηση ενός εγχώριου τίτλου στο ποδόσφαιρο αλλά ακόμα και για έναν εθνικής σημασίας θρίαμβο στο μπάσκετ. Σαν τυχαίο παράδειγμα αναφέρω ότι, σε εκπομπή δημοτικού ραδιοφωνικού σταθμού, με θέμα την οικονομία, ένας εκ των παρουσιαστών – δηλωμένος οπαδός του Ολυμπιακού – ακούστηκε να ρωτάει ειρωνικά «πώς το λένε αυτό το κύπελλο, Σαπόρτα;» και να χαρακτηρίζει απαξιωτικά τη σπουδαία αντίπαλο της ΑΕΚ στον τελικό «μια καλή ομαδούλα»!

Η λάσπη, όμως, που σχεδόν έπνιξε την Αθήνα δεν ήρθε από τον Πειραιά (εξαιρώ τον γραφικό – πλην συμπαθή – Τάκη Τσουκαλά!) αλλά από την λεγόμενη «συμπρωτεύουσα», με το πρώτο συνθετικό του οποίου (αδόκιμου) όρου ουδέποτε, ως φαίνεται, συμβιβάστηκαν οι άνθρωποι της πόλης εκείνης. Κουραστήκαμε, λοιπόν, να ακούμε και να διαβάζουμε ιστορίες για «χάρτινα πρωταθλήματα», ειρωνείες για «τρομοκρατημένους παίκτες», και μυθεύματα για «διαπλοκές» της πρωταθλήτριας με την δήθεν αθηνοκεντρική εξουσία. Ακόμα και στην ιστορικότερη αθλητική (και όχι μόνο) εκπομπή της δημόσιας τηλεόρασης, δημοσιογράφοι που σε πολλά θυμίζουν χούλιγκαν έστησαν ένα άτυπο παράρτημα του γραφείου δημοσίων σχέσεων του ΠΑΟΚ, επιτρέποντας την ελεύθερη και άνευ αντιλόγου κατασυκοφάντηση της ΑΕΚ!

Ας εξετάσουμε, λοιπόν, μερικούς από τους μύθους που διακίνησε (και συνεχίζει να διακινεί) η πλευρά του ΠΑΟΚ προκειμένου να μειώσει τη σημασία του τίτλου που κατέκτησε η ΑΕΚ:

1. Ο μύθος του «πρωταθλήματος που κρίθηκε στις δικαστικές αίθουσες»

Όπως όλοι γνωρίζουμε (αλλά κάποιοι καμώνονται πως δεν θυμούνται) η ΑΕΚ ουδεμία δικαστική διευθέτηση επεδίωξε και ουδεμία προσφυγή κατέθεσε για οιονδήποτε λόγο. Αντίθετα, σύρθηκε στα αθλητικά δικαστήρια από τον ίδιο τον ΠΑΟΚ, καλούμενη πλέον de facto να υπερασπιστεί το αυτονόητο συμφέρον της και να αναδείξει την ούτως ή άλλως αυταπόδεικτη αλήθεια σχετικά με το επεισοδιακό ντέρμπι της Τούμπας, που δεν τελείωσε ποτέ. Την δικαστική οδό, επομένως, επέλεξαν άλλοι, όχι η ΑΕΚ!

2. Ο μύθος του «πρωταθλήματος που παίζεται μόνο στους αγωνιστικούς χώρους»

Το ποδόσφαιρο παίζεται στα γήπεδα, όχι μόνο στους αγωνιστικούς χώρους. Αλλιώς, οι έννοιες «εντός έδρας» και «εκτός έδρας» θα έχαναν τη σημασία τους (οι αγωνιστικοί χώροι δεν διαφέρουν από γήπεδο σε γήπεδο!). Στο παιχνίδι συμμετέχουν έμμεσα και οι φίλαθλοι. Όχι μόνο με τις ιαχές τους και την ψυχολογική υποστήριξη που προσφέρουν στην ομάδα τους αλλά και με την εν γένει συμπεριφορά τους, τα θεμιτά όρια της οποίας καθορίζει ο πειθαρχικός κώδικας ποδοσφαίρου, και τις υπερβάσεις των οποίων ορίων τιμωρεί η αθλητική δικαιοσύνη. Ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα έχει, ασφαλώς, η συμπεριφορά των διοικητικών και τεχνικών παραγόντων των ομάδων στη διάρκεια του αγώνα.

Όπως, λοιπόν, ένα αντικανονικό μαρκάρισμα εντός περιοχής μπορεί να κοστίσει μία ήττα σε κάποια ομάδα, το ίδιο μπορεί να κοστίσει και μία αντιαθλητική συμπεριφορά μερίδας φιλάθλων της ή μερικών εκπροσώπων της διοίκησης και του τεχνικού επιτελείου της. Είναι μία κανονική ήττα, όχι μια ήττα «στα χαρτιά», αφού η διακοπή του αγώνα οφείλεται σε γεγονότα που έλαβαν χώρα εντός γηπέδου!

3. Ο μύθος της «πραγματικής βαθμολογίας που αναδεικνύει πρωταθλητή τον ΠΑΟΚ»

Ας δούμε συνοπτικά τα δεδομένα πριν και μετά το διακοπέν παιχνίδι ΠΑΟΚ–ΑΕΚ στο γήπεδο της Τούμπας, το βράδυ της 11ης Μαρτίου 2018. Η ΑΕΚ έχει ταξιδέψει στη Θεσσαλονίκη με έναν «αέρα» +5 βαθμών και γνωρίζοντας ότι θα παίξει μπροστά σε άδειες εξέδρες λόγω τιμωρίας του ΠΑΟΚ για το ματς με τον Ολυμπιακό (το οποίο δεν άρχισε ποτέ για τους γνωστούς λόγους). Μέσα στην άγρια νύχτα, ο αθλητικός δικαστής αποφασίζει να επιστρέψει στον ΠΑΟΚ τους 3 βαθμούς που του είχαν πρωτόδικα αφαιρεθεί, αλλά και να ανοίξει τις θύρες στην Τούμπα.

Η ΑΕΚ, λοιπόν, ξεκινά τελικά το παιχνίδι με πλεονέκτημα +2 βαθμών, χωρίς να έχει ακουστεί η παραμικρή διαμαρτυρία από τη μεριά της. Παίζει καλό ποδόσφαιρο και χάνει σημαντικές ευκαιρίες να προηγηθεί στο σκορ. Ώσπου φτάνουμε στη μοιραία φάση, λίγα λεπτά πριν τη λήξη του παιχνιδιού, όταν ο Βαρέλα σκοράρει για τον ΠΑΟΚ. Βλέποντας το replay της φάσης, ήταν φανερό πως υπήρχε περίπτωση off-side (δεν θα το αναλύσω εδώ). Ο διαιτητής, εν τούτοις, αρχικά κατακυρώνει το τέρμα. Ξαφνικά, ο επόπτης στέλνει σήμα πως κάτι δεν πάει καλά. Δεν γνωρίζουμε τις ενδοσυνεννοήσεις διαιτητή και επόπτη, αυτό όμως που όλοι είδαμε ήταν τον διαιτητή σαφώς να ακυρώνει το τέρμα και τους παίκτες της ΑΕΚ να πανηγυρίζουν και να κατευθύνονται προς την περιοχή τους για να εκτελέσουν ελεύθερο.

Τη στιγμή εκείνη εισβάλλει οργισμένος στον αγωνιστικό χώρο ο πρόεδρος του ΠΑΟΚ, συνοδευόμενος από άνδρες της ασφαλείας του. Αργότερα έγινε γνωστό πως ήταν οπλισμένος με περίστροφο... Παράλληλα, ο τεχνικός διευθυντής των γηπεδούχων κατευθύνεται προς τον διαιτητή και από τις χειρονομίες του γίνεται φανερό ότι του απευθύνεται απειλητικά.

Ο διαιτητής αποφασίζει, ως οφείλει εκ των κανονισμών, την διακοπή του αγώνα και κατευθύνεται στα αποδυτήρια, ακολουθούμενος από τους ποδοσφαιριστές των δύο ομάδων. Από τη στιγμή εκείνη και μετά δεν βγήκε ποτέ στον αγωνιστικό χώρο για να σφυρίξει την επανέναρξη του αγώνα, πράγμα που σημαίνει την οριστική διακοπή του παιχνιδιού. Για λόγους άγνωστους σε εμάς, εν τούτοις, στο φύλλο αγώνα αντιστρέφει τη χρονική τάξη των γεγονότων, αναφέροντας ότι πρώτα ακύρωσε το γκολ του Βαρέλα και μετά, σε συνεννόηση με τον επόπτη, αποφάσισε να το θεωρήσει έγκυρο! (Γιατί, άραγε, πανηγύριζαν τότε οι παίκτες της ΑΕΚ, και για ποιο λόγο εισέβαλαν στον αγωνιστικό χώρο ο πρόεδρος και ο τεχνικός διευθυντής του ΠΑΟΚ;)

Με δεδομένο, λοιπόν, ότι για την διακοπή του αγώνα ευθύνεται αποκλειστικά η πλευρά των γηπεδούχων, ήταν φυσική η αφαίρεση βαθμών από τον ΠΑΟΚ και η κατακύρωση του παιχνιδιού υπέρ της ΑΕΚ. Ας κάνουμε, όμως, την μεταφυσική υπόθεση ότι ούτε βαθμοί είχαν αφαιρεθεί από τον ΠΑΟΚ, ούτε η ΑΕΚ είχε πάρει «στα χαρτιά» (όπως αρέσκονται κάποιοι να λένε) το παιχνίδι. Αυτό σημαίνει ότι, μετά την Τούμπα, η ΑΕΚ θα είχε απλά διατηρήσει το πλεονέκτημα των +2 βαθμών που είχε από τον ΠΑΟΚ. Στα παιχνίδια που απέμειναν ως τη λήξη του πρωταθλήματος, ο ΠΑΟΚ έκανε μόνο νίκες ενώ η ΑΕΚ έχασε 2 βαθμούς σε ένα παιχνίδι – αγγαρεία στην Κέρκυρα. Έτσι, με βάση την μεταφυσική μας βαθμολογία, ΑΕΚ και ΠΑΟΚ θα τελείωναν το πρωτάθλημα με τους ίδιους βαθμούς. Αλλά, υπάρχει μία λεπτομέρεια: η ΑΕΚ είχε πλεονέκτημα στην ισοβαθμία λόγω της νίκης της επί του ΠΑΟΚ στον πρώτο γύρο. Άρα, ακόμα και αν ο ΠΑΟΚ γλίτωνε τις συνέπειες για τη διακοπή του αγώνα της Τούμπας (πράγμα, φυσικά, αδύνατο) το πρωτάθλημα θα πήγαινε και πάλι στην ΑΕΚ!

Καλοί οι μύθοι, λοιπόν, στο βαθμό που απευθύνονται μόνο σε αφελείς και σε τυφλά φανατισμένους. Και, αν κρίνουμε από τους (συχνά αήθεις) σχολιασμούς που διαβάσαμε στα αθλητικά sites και τα social media, οι κατηγορίες αυτές ευδοκιμούν, δυστυχώς, σε αυτή τη χώρα. Στην εξάλειψη (ή έστω την άμβλυνση) του φαινομένου ελάχιστα συμβάλλει από τη μεριά της η αθλητική (διάβαζε: οπαδική) δημοσιογραφία. Που, αντί να ωθεί τους ανεγκέφαλους να ανέβουν επίπεδο, πέφτει συχνά στο θλιβερό δικό τους...

ΤΟ ΒΗΜΑ

Ας χαλαρώσουμε λίγο με τον Γιάννη!

Θα μπορούσε να είναι υπόθεση παλιάς ελληνικής ταινίας με τον Κώστα Χατζηχρήστο:

Ο Θύμιος είναι ένας νέος που ζει σε ένα μικρό χωριό που δεν το πιάνει ο χάρτης (ας το ονομάσουμε, στην τύχη, «Θυμαριά» – καμία σχέση με ομώνυμες υπαρκτές τοποθεσίες). Από μικρός έδειξε πως έχει ταλέντο στη μπάλα. Έμαθε να παίζει κλωτσώντας φτηνά τόπια στις αλάνες και τα χωράφια, και έχει γίνει τώρα πια ο «σταρ» της τοπικής ερασιτεχνικής ποδοσφαιρικής ομάδας.

Κάποια μέρα, ένας ανιχνευτής ποδοσφαιρικών ταλέντων περνάει από το χωριό και ακούει για τον Θύμιο. Διαπιστώνει το ταλέντο του και – για να μην μακρηγορώ και κουράζω με λεπτομέρειες – τον παίρνει μαζί του στην Αθήνα όπου, σε λίγο καιρό, ο νεαρός βρίσκεται με δελτίο επαγγελματία ποδοσφαιριστή στην ΑΕΚ (παρεμπιπτόντως, ομάδα που αγαπούσε ο Κώστας Χατζηχρήστος). Σύντομα ξεχωρίζει με το ταλέντο του και βρίσκεται, πλέον, να βγάζει πολλά χρήματα από το επαγγελματικό ποδόσφαιρο. Σε λίγο, ολόκληρη η οικογένειά του μετακομίζει από τη Θυμαριά στην Αθήνα.

Πίσω στη Θυμαριά, κάθε γκολ του Θύμιου γίνεται αφορμή να στηθούν γιορτές και πανηγύρια! Σε κάθε βάφτιση αρσενικού παιδιού, ο παπάς του χωριού δίνει στο τέλος την ευχή «να γίνει σπουδαίος σαν τον Θύμιο», ενώ οι μανάδες των ανύπαντρων κοριτσιών ονειρεύονται να τον κάνουν μια μέρα γαμπρό τους.

Η αγάπη του χωριού για τον Θύμιο δεν μετριάζεται ούτε όταν εκείνος αρνείται – με μάλλον άκομψο τρόπο – να βοηθήσει την τοπική ομάδα παίζοντας με αυτήν σε ένα-δύο κρίσιμα παιχνίδια για το ερασιτεχνικό πρωτάθλημα. Επικαλείται το συμβόλαιό του με την ΑΕΚ, το οποίο δεν του επιτρέπει συμμετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες εκτός συλλόγου. Είναι άλλωστε και ένας «μικρο-τραυματισμός» που τον ταλαιπωρεί αυτή την εποχή...

Ας βάλουμε, τώρα, το φανταστικό μας σενάριο σε μεγεθυντικό φακό κι ας μεγαλώσουμε τη Θυμαριά ώστε να γίνει ολόκληρη χώρα – π.χ., Ελλάδα. Ας υποθέσουμε, επίσης, ότι ο Έλληνας παικταράς «Θύμιος» στην πραγματικότητα λέγεται Γιάννης και παίζει μπάσκετ, ενώ στη θέση της ΑΕΚ, ομάδας της κοντινής μας Αθήνας, ας τοποθετήσουμε έναν μεγάλο μπασκετικό σύλλογο στην άλλη άκρη του Ατλαντικού.

Ο Γιάννης, λοιπόν, διαπρέπει (και πλουτίζει) στην Αμερική, πράγμα που όλοι εμείς πίσω στην Ελλάδα θεωρούμε ως λόγο εθνικής υπερηφάνειας. Τα «καρφώματα» του Γιάννη στο καλάθι προκαλούν παροξυσμούς εθνικού μεγαλείου στα media, ενώ στην εθνική φαντασία τα στατιστικά του προσθέτουν πόντους στο ανάστημα της χώρας ολόκληρης. Και κάθε φωτογράφισή του για τα ξένα περιοδικά φαντάζει σ’ εμάς σαν να φωτογραφίζεται ο ίδιος ο Παρθενώνας!

Παράλληλα, όμως, οι δεσμοί του Γιάννη με την Ελλάδα γίνονται ολοένα και πιο χαλαροί. Ιδίως εκεί που η Ελλάδα τον χρειάζεται περισσότερο: στην αγωνιστική ενίσχυση της εθνικής της ομάδας (είναι κι εκείνο το ανελαστικό συμβόλαιο με τους παλιο-Αμερικάνους, που δεν καταλαβαίνουν τίποτα από αγάπη για άλλες πατρίδες...). Χαρακτηριστική είναι η αμήχανα διπλωματική – πλην απόλυτα παρεμφατική για όσους θέλουν να καταλάβουν – απάντησή του, σε συνέντευξη που έδωσε σε ξένη εφημερίδα, στο ερώτημα για το πώς βλέπει το μέλλον του στην εθνική ομάδα της Ελλάδας:

«Θέλω να είμαι στην Εθνική, αλλά πρέπει να έχω στο μυαλό μου και τις προσδοκίες που υπάρχουν στις ΗΠΑ. Αυτή τη στιγμή σκέφτομαι άλλα πράγματα, αλλά σίγουρα δεν έχω πρόθεση να απουσιάσω.»

Βέβαια, τα ελληνικά media μίλησαν για μια υποτιθέμενη εμφατική δήλωσή του, σύμφωνα με την οποία θα ήθελε μελλοντικά (σε κάποια απροσδιόριστη χρονική στιγμή, προσθέτω εγώ) να βρεθεί και πάλι κοντά στην «Επίσημη Αγαπημένη». Των Ελλήνων φιλάθλων, εννοείται...

Το καταθέτω ως προσωπική θέση, γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι θα κάνω γι’ αυτό μόνο εχθρούς: Με ενοχλεί αφάνταστα η μικρο-επαρχιώτικη τάση μας να θεωρούμε εθνική υπόθεση τις επιτυχίες ενός Έλληνα επαγγελματία αθλητή στο εξωτερικό. Ο Γιάννης δεν πήγε στην Αμερική για να δοξάσει την Ελλάδα, πήγε για να αξιοποιήσει προς δικό του όφελος το τεράστιο ταλέντο του. Και, ας μην κρυβόμαστε, θα αδικούσε πολύ τον εαυτό του αν έμενε εδώ, ακόμα κι αν έπαιζε στους κορυφαίους ελληνικούς συλλόγους!

Χαίρομαι αληθινά που ένας Έλληνας αθλητής κάνει μεγάλη καριέρα εκτός συνόρων, αλλά έως εκεί. Δεν τον αντιμετωπίζω ως εθνικό ήρωα, δεν αισθάνομαι ότι του χρωστώ ευγνωμοσύνη για όσα κατάφερε, κι ούτε προσμετρώ τα επιτεύγματά του στους λόγους που θα μπορούσαν να με κάνουν περισσότερο εθνικά υπερήφανο.

Θα με κάνει αληθινά υπερήφανο, εν τούτοις, αν κάποια μέρα οδηγήσει με το μοναδικό ταλέντο του την εθνική ομάδα μπάσκετ της χώρας μου σε μια μεγάλη διεθνή επιτυχία. Ως τότε, όμως, ας χαλαρώσουμε λιγάκι με τον Γιάννη. Στο κάτω-κάτω, όπως και να το δούμε, η Ελλάδα δεν είναι «Θυμαριά»!

Aixmi.gr

ΤΟ ΒΗΜΑ - Ας γίνει, τελικά, η δημόσια τηλεόραση συνδρομητική!

Η τηλεόραση της ΕΡΤ υποτίθεται πως είναι κοινωνικό αγαθό (όχι απλά κρατικό, πολλώ δε μάλλον κομματικό). Ως τέτοιο, οφείλει να απευθύνεται σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία, προσφέροντας σε αυτήν έγκυρη και αμερόληπτη ενημέρωση. Αντ’ αυτής – όπως καλά γνωρίζουν και οι πέτρες σ’ αυτή τη χώρα – η δημόσια τηλεόραση είναι διαχρονικό φερέφωνο της (εκάστοτε) εξουσίας και κέντρο κομματικής προπαγάνδας προς όφελος της (όποιας) κυβέρνησης.

Την ίδια στιγμή, η ΕΡΤ συντηρείται με χρήματα που καταβάλλουν υποχρεωτικά όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες, ακόμα κι εκείνοι που αισθάνονται ότι το συγκεκριμένο μέσο ενίοτε προσβάλλει βάναυσα τη νοημοσύνη τους!

Θα περίμενε κάποιος ότι σε θέματα, τουλάχιστον, που δεν άπτονται ευθέως της πολιτικής, η ΕΡΤ θα μπορούσε να επιδεικνύει κάποιο βαθμό αμεροληψίας και αντικειμενικότητας. Βέβαια, το «ευθέως» είναι σχετικό, αφού τα πάντα, τελικά, διαπλέκονται υπόγεια με την πολιτική και την επηρεάζουν. Εσχάτως, λοιπόν, στο κάδρο της διαπλοκής αυτής φαίνεται πως μπήκε και το ποδόσφαιρο. Διάχυτη είναι η εντύπωση στη φίλαθλη κοινή γνώμη ότι, ίσως λόγω των «φιλικών» σχέσεων της κυβέρνησης με ιδιοκτήτη μεγάλης ΠΑΕ, μία από τις ιστορικότερες αθλητικές (και όχι μόνο) εκπομπές της τηλεόρασης τείνει εν μέρει να θυμίζει παράρτημα του γραφείου δημοσίων σχέσεων της εν λόγω ΠΑΕ, προβάλλοντας κατά κόρον τα υποτιθέμενα «δίκια» της και επιχειρώντας εμφανώς να επηρεάσει ακόμα και εκκρεμούσες δικαστικές αποφάσεις...

Γενικά μιλώντας, ιδανική λύση για τα προβλήματα που προαναφέραμε θα ήταν η διαμόρφωση ενός αυστηρού θεσμικού πλαισίου που θα απέκλειε οριστικά τον έλεγχο της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης από τις εκάστοτε κυβερνήσεις. Επειδή, όμως, γνωρίζουμε πολύ καλά σε ποια χώρα κατοικούμε, η μόνη αντικειμενικά εφικτή, αλλά και δίκαιη προς τους πολίτες, λύση είναι η μετατροπή της δημόσιας τηλεόρασης σε συνδρομητική. Αυτό θα πρόσφερε στον κάθε πολίτη την διακριτική ευχέρεια της επιλογής για το αν θα χρηματοδοτεί ή όχι από το υστέρημά του την ΕΡΤ.

Αυτονόητα, οι αρνούμενοι την ένταξη στο αποκλειστικά συνδρομητικό πλαίσιο θα στερούνται το προνόμιο να μπορούν να βλέπουν το τηλεοπτικό πρόγραμμα της ΕΡΤ. Και, για να μην εκληφθεί αυτό ως φθηνός σαρκασμός, σπεύδω να επισημάνω ότι, εξαιρουμένης της πολιτικά μονόπλευρης και ελάχιστα αντικειμενικής ενημέρωσης που προσφέρει, η δημόσια τηλεόραση είναι το μόνο τηλεοπτικό μέσο όπου μπορεί κάποιος να δει ποιοτικές εκπομπές. Γιατί, κοιτώντας πιο πέρα, χορταίνει καθημερινά το μάτι από τηλε-σκουπίδια...

ΤΟ ΒΗΜΑ

Τα ανθρώπινα «αναλώσιμα» του πολέμου...

Σε ένα παλιό ντοκιμαντέρ του BBC ακούγεται μία από τις πιο εύστοχες επισημάνσεις – και πιο μεγάλες αλήθειες – σχετικά με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο:

«Μετά την κατάταξή τους στους νέους μαζικούς στρατούς, (οι άνθρωποι) μετατρέπονται σε απλούς αριθμούς, σε έναν πόλεμο αριθμών.»

Ίσως η σύγκριση να είναι αδόκιμη, ακόμα κι ανόσια, όμως δύσκολα αποφεύγουμε τη σκέψη πως το ίδιο ακριβώς συνέβαινε κατά την είσοδο των κρατουμένων στο Άουσβιτς! Το είχαμε, άλλωστε, υπαινιχθεί στο (ενδεχομένως αιρετικό) ξεκίνημα του σχετικού άρθρου μας για τους «ενόχους» του Μεγάλου Πολέμου [1].

Αφορμή γι’ αυτές τις σκέψεις ήταν μια τυχαία συνάντηση στο δρόμο με κάποιο φίλο. Φαινόταν προβληματισμένος και έφερε εμφανώς τα σημάδια της στενοχώριας:

– Είδες τι έγινε με το μιράζ που έπεσε στο Αιγαίο; Τι τραγικό πάλι αυτό που συνέβη!

Απάντησα πως ήταν πράγματι μια τραγωδία η απώλεια ενός τόσο νέου ανθρώπου την ώρα του καθήκοντος, ιδίως για την οικογένεια του ήρωα πιλότου.

– Δεν είναι μόνο ο πιλότος. Εγώ σκέφτομαι το αεροπλάνο και τα χρήματα που θα πρέπει να ξοδέψουμε για να το αντικαταστήσουμε!

Αλήθεια, πώς δεν το είχα σκεφτεί; Δεν είναι να χάνεις έτσι πολεμικά αεροπλάνα σε καιρούς οικονομικής κρίσης! Όσο για το ανθρώπινο δυναμικό, αυτό είναι ούτως ή άλλως αναλώσιμο...

Μια ανάλογη τοποθέτηση είχα ακούσει πριν πολλά χρόνια από απόστρατο ανώτατο αξιωματικό του Ναυτικού, ο οποίος με κυνικό πραγματισμό μού είχε ομολογήσει πως, σε καιρό πολέμου, το πιο σημαντικό είναι να μη χάσεις καράβια. Τα πληρώματα μπορούν πάντα να αντικατασταθούν.

Η ζωή του στρατιώτη, λοιπόν, είναι φθηνή. Το ίδιο όπως και η ζωή τού – επίσης υποαμειβόμενου – αστυνομικού, τον οποίο μπορεί κάποιος χωρίς ιδιαίτερα σοβαρές συνέπειες να μετατρέπει κατά βούληση σε στόχο για εξάσκηση ρίψεων εύφλεκτων υλικών κατά ανθρωπίνων στόχων.

Αν, τώρα, τολμήσεις να αρθρώσεις το αφελές επιχείρημα, «μα, δίνουν τη ζωή τους για να είμαστε εμείς ελεύθεροι και ασφαλείς», θα ακούσεις μια καλά πληρωμένη απάντηση:

– Ε, στο κάτω-κάτω, γι’ αυτό πληρώνονται!

Δεν θα κουράσω περισσότερο σήμερα...

[1] Κ. Παπαχρήστου, «Αναζητώντας ενόχους στον Μεγάλο Πόλεμο», Aixmi.gr, 24-4-2014 (http://www.aixmi.gr/index.php/anazhtwntenoxmegalpola/)

Aixmi.gr

ΤΟ ΒΗΜΑ - Εξισωτισμός ή φιλελευθερισμός; Ένα όχι ρητορικό ερώτημα

Σε μια ιδανική κοινωνία απόλυτα συνειδητοποιημένων ανθρώπων, μία πολιτική σύγκρουση θα ήταν πρωτίστως σύγκρουση ιδεολογιών. Σε μια πραγματική κοινωνία, όμως, είναι σχεδόν αποκλειστικά σύγκρουση συμφερόντων. Γνωρίζω, για παράδειγμα, μια χώρα όπου ο λαός έφερε στην εξουσία ένα κόμμα που υποσχέθηκε διάφορα ανέφικτα πράγματα (π.χ., ότι θα καταργούσε κάποιον επαχθή φόρο ακίνητης περιουσίας) και είναι τώρα έτοιμος να φέρει στην εξουσία ένα άλλο κόμμα επειδή το προηγούμενο δεν τήρησε τις ανεδαφικές υποσχέσεις του. Και ο διαχρονικός φαύλος κύκλος προσδοκιών και απογοητεύσεων καλά κρατεί στη χώρα εκείνη...

Σε ό,τι αφορά το παραπάνω παράδειγμα, ενδεικτικό της πολιτικής ιδιοτέλειας και της έλλειψης ιδεολογικών κινήτρων του λαού είναι το γεγονός ότι τα δύο κόμματα, που αποτελούν τους κατά περίσταση εκλεκτούς του, αντιπροσωπεύουν επισήμως (με βάση, δηλαδή, τις καταστατικές θέσεις τους) εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές φιλοσοφίες, και οι πολιτικές και κοινωνικές τους προτεραιότητες βρίσκονται οι μεν στον αντίποδα των δε. Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, η ιδεολογική διαφορά ανάμεσα στα δύο κόμματα θα μπορούσε συμβολικά να παρασταθεί με το δίπολο «εξισωτισμός – φιλελευθερισμός». Αν η ιδεολογία έπαιζε καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές επιλογές του λαού, η ιδεολογική ένταξη στο ένα ή το άλλο πολιτικό δόγμα θα ήταν μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Όχι τόσο (ή, αν προτιμάτε, όχι μόνο) λόγω των πλεονεκτημάτων του κάθε δόγματος αλλά (και) λόγω των εγγενών αδυναμιών που το καθένα φέρει. Ας τα δούμε αυτά επιγραμματικά:

Στον εξισωτισμό (όρο που θα χρησιμοποιήσουμε εδώ, έστω και αν δεν κριθεί απολύτως δόκιμος) προτεραιότητα έχει η ισότητα, την οποία η πολιτεία οφείλει να επιβάλλει. Αντίθετα, στον φιλελευθερισμό προέχει η ελευθερία, την οποία η πολιτεία οφείλει να προστατεύει. Ο εξισωτισμός δίνει έμφαση στο «οφείλω», ενώ ο φιλελευθερισμός στο «δύναμαι». Ως συνέπεια των παραπάνω, ο εξισωτισμός αντιμάχεται την αριστεία προς χάριν της ισότητας, ενώ ο φιλελευθερισμός επιτρέπει την ανισότητα προς χάριν της αριστείας.

Ο εξισωτισμός δίνει προτεραιότητα στην κοινωνία έναντι του ατόμου. Σε ακραίες περιπτώσεις, οδηγεί στην κατάργηση της ατομικότητας και, τελικά, στην κοινωνική ισοπέδωση. Αντίθετα, ο φιλελευθερισμός δίνει προτεραιότητα στο άτομο έναντι της κοινωνίας και, στην ακραία εκδοχή του, οδηγεί στον ατομικισμό και την περιφρόνηση προς τις αξίες του ανθρωπισμού.

Στον εξισωτισμό, η κοινωνική αλληλεγγύη επιβάλλεται από το σύστημα αντί να επαφίεται στην ελεύθερη βούληση των ανθρώπων. Αυτό συνεπάγεται, ειδικά, την δημιουργία ενός εκτεταμένου κράτους πρόνοιας το οποίο συντηρείται από τις χορηγίες των «εχόντων». Ο φιλελευθερισμός, από την άλλη μεριά, θεωρεί την αλληλεγγύη ως δευτερεύουσα αξία σε σύγκριση με τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Έτσι, περιφρονεί το κράτος πρόνοιας και αντιμάχεται κάθε τι που θα μπορούσε να το ενισχύσει.

Ο εξισωτισμός υιοθετεί μία στενά ηθικιστική προσέγγιση στα ζητήματα της κοινωνίας, χάνοντας συχνά επαφή με τη σύγχρονη πραγματικότητα. (Χτυπητό παράδειγμα είναι το αίτημα που συχνά ακούγεται για την ουσιαστική κατάργηση των συνόρων, αφού «όλοι άνθρωποι της Γης είμαστε».) Υποκαθιστά την εξατομικευμένη αίσθηση του ηθικού με μια οικουμενική ηθική όπου προεξάρχει το προκαθορισμένο χρέος απέναντι στην ομάδα.

Ο φιλελευθερισμός αδιαφορεί, κατά βάση, για τα ζητήματα της ηθικής, θεωρώντας ως «ανήθικο» κυρίως ό,τι καταργεί την ελευθερία (δεδομένων, ασφαλώς, κάποιων αυτονόητων περιορισμών της που επιβάλλεται να υπάρχουν σε κάθε πολιτισμένη κοινωνία). Εδώ η ανθρώπινη συνείδηση μικρή σημασία έχει σε σύγκριση με την ανθρώπινη δυνατότητα (η πρώτη, μάλιστα, συχνά θεωρείται ότι υπονομεύει και περιορίζει την δεύτερη). Ο ανταγωνισμός, ακόμα και στις ακραίες εκδοχές του, όχι μόνο επιτρέπεται αλλά και επιβάλλεται ως το μοναδικό κριτήριο δικαιώματος στην επιβίωση.

Τέλος, στην μη-κατονομαζόμενη χώρα του εναρκτήριου παραδείγματός μας το κυβερνών κόμμα, που αντιπροσωπεύει τον εξισωτισμό, καταφεύγει συχνά σε διχαστικές λαϊκιστικές ρητορείες για να κερδίσει τη συμπάθεια και υποστήριξη των μη προνομιούχων της κοινωνίας, ενώ την ίδια στιγμή δημιουργεί μια νέα τάξη προνομιούχων παρατρεχάμενων του συστήματος. Από την άλλη, το μείζον αντιπολιτευόμενο κόμμα, που ασπάζεται τον φιλελευθερισμό, αντιμάχεται επιφανειακά τον λαϊκισμό, ακολουθώντας όμως ταυτόχρονα μία εξ ίσου διχαστική τακτική που έχει σαν αποτέλεσμα να στρέψει μία κοινωνική τάξη (ειδικά, τους δραστηριοποιούμενους στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας) εναντίον μιας άλλης (τους εργαζόμενους στο δημόσιο, τους οποίους συλλήβδην δαιμονοποιεί, δυσφημίζει και ουσιαστικά καθυβρίζει με τον πολιτικά απαράδεκτο χαρακτηρισμό «πελάτες»).

Οι εμφανείς αδυναμίες των δύο εκ διαμέτρου αντίθετων πολιτικών δογμάτων δύσκολα θα ευνοούσαν την εμφάνιση φανατικών οπαδών της κάθε πλευράς, σε μια κοινωνία αποτελούμενη από ακραιφνείς ιδεολόγους με ανοιχτή σκέψη. Αντίθετα, θα κυριαρχούσε ο βαθύς προβληματισμός και η αδιάκοπη αναζήτηση μιας συμβιβαστικής γραμμής μέσα από την υπέρβαση και τη δημιουργική σύνθεση.

Μια κοινωνία όπως αυτή του παραδείγματός μας, όμως, δεν απαρτίζεται από σκεπτόμενους ιδεολόγους αλλά από πραγματικούς ανθρώπους με πραγματικές αδυναμίες και ιδιοτέλειες. Ένας τέτοιος λαός εύκολα πέφτει θύμα των διχαστικών μεθοδεύσεων των κομμάτων εξουσίας, την οποία εξουσία τα κόμματα αυτά αλληλοδιαδόχως κατέχουν με βάση το κατ’ ουσίαν δικομματικό σύστημα της χώρας.

Η πολιτική ωρίμανση της χώρας εκείνης, λοιπόν, δεν θα έρθει ποτέ από το πολιτικό της σύστημα αλλά θα προκύψει από τη βούληση του ίδιου του λαού, στο βαθμό που αυτός θα κατορθώσει να υπερβεί τις κοντόφθαλμες ιδιοτέλειές του και να αποφύγει τις διχαστικές παγίδες που του στήνουν, διαχρονικά, τα κόμματα εξουσίας.

Στο πεδίο της ιδεολογίας, κανένα πολιτικό δόγμα δεν μπορεί, όπως είδαμε, να διεκδικεί το απολύτως αλάθητο και το οικουμενικά αποδεκτό. Το ερώτημα είναι, φυσικά, αν μια ιδεολογική σύνθεση είναι εφικτή, τόσο στη θεωρία όσο και στην άσκηση πραγματικής πολιτικής. Αυτό έχει ήδη απαντηθεί στην πράξη – άλλοτε με επιτυχία, άλλοτε όχι – σε διάφορες χώρες και ιστορικές περιόδους, και δεν θα επιχειρήσουμε εδώ να το αναλύσουμε.

Αυτό που πρέπει, όμως, να συγκρατήσουμε είναι ότι μία μη-δογματική (θα λέγαμε, μια υγιής) ιδεολογία φέρει μέσα της το σπόρο της αμφιβολίας. Γιατί, όπως δίδαξε ο μεγαλύτερος Έλληνας φιλόσοφος και δάσκαλος, η γνώση κατακτάται μέσα από την διαρκή (αυτο-)αμφισβήτηση. Εκείνος το απέδειξε έμπρακτα: Έλεγε πάντα πως το μόνο που γνώριζε ήταν ότι δεν γνώριζε τίποτα!

* Ευχαριστώ τον ποιητή Θανάση Βαβλίδα για μια πολύ χρήσιμη συζήτηση.

ΤΟ ΒΗΜΑ