ΤΟ ΒΗΜΑ - Εθνική «καθαρότητα» ή εθνικό σύμπλεγμα;

Το μέρος το είχα ακουστά κυρίως για τον φημισμένο χαλβά του. Εσχάτως έχω άλλον ένα λόγο να το θεωρώ «αξιοπρόσεκτο»...

Στο τοπικό Επαγγελματικό Λύκειο, η άριστη των μαθητών είχε την ατυχία να προέρχεται από οικογένεια μεταναστών από γειτονική χώρα (τα ονόματα δεν έχουν τόση σημασία...). Βάσει της επίδοσής της (και βάσει των νόμων αυτής της πολιτείας) εδικαιούτο την τιμή της σημαιοφόρου στην παρέλαση κατά τον πρόσφατο εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου. Οι συμμαθητές της, όμως, είχαν άλλη άποψη. Μάλιστα, απείλησαν να καλέσουν, προς «διευθέτηση» του ζητήματος, τους εκπροσώπους «πολιτικού» χώρου γνωστού για τις εθνικές του «ευαισθησίες» (από τις οποίες, όλως περιέργως, μοιάζει να απουσιάζει ο πόνος για τα δεινά που υπέστη ένας ολόκληρος λαός κατά την ναζιστική κατοχή...).

Τελικά, παραδίδοντας μαθήματα σεμνότητας αλλά και ρεαλισμού, η μαθήτρια πρόθυμα και χωρίς μελοδραματισμούς παρέδωσε τη σημαία στην αμέσως επόμενη τη τάξει –ως προς τις σχολικές επιδόσεις- συμμαθήτριά της, βάζοντας την ηρεμία του σχολείου πάνω από το –απόλυτα δικαιολογημένο- αίσθημα πικρίας που, κατά πάσαν βεβαιότητα, έφερε μέσα της...

Προσωπικά, θα ήθελα να δώσω μια συμβουλή στους συμμαθητές τής αριστούχου: Αντί των γνωστών «προστατών» της ακραιφνούς εθνικοφροσύνης, τους οποίους απείλησαν πως θα καλέσουν, να προτιμήσουν την πρόσκληση πεπειραμένων φροντιστών, από τους οποίους να ζητήσουν εντατική προπαρασκευή ώστε να αριστεύσουν κι αυτοί στα μαθήματα. Έτσι, στην επόμενη εθνική εορτή, ίσως κάποιος εξ αυτών κρατήσει «με το σπαθί του» τη σημαία του σχολείου!

Προκαλεί θλίψη, πάντως, η συνειδητοποίηση πως μετασχηματιζόμαστε σιγά-σιγά σε κοινωνία συμπλεγματικών... Και μάλιστα –κι αυτό είναι το πιο ανησυχητικό- εξ απαλών (σχεδόν) ονύχων!

ΤΟ ΒΗΜΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Η διακωμώδηση του βιασμού και η «Συντέλεια» του χιούμορ

Ο βιασμός είναι πράξη άκρως ειδεχθής. Προσβάλλει το σώμα και την ψυχή, και καταρρακώνει το αίσθημα αξιοπρέπειας του θύματος. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο δράστης της πράξης είναι άτομο ηθικά ανάλγητο και, συχνά, ψυχικά διαταραγμένο. Προσωπικά, εκτιμώ ότι θα πρέπει να του αμφισβητηθεί και αυτή τούτη η ανθρώπινη ιδιότητα: το πορτραίτο του βιαστή δεν διαφέρει πολύ από αυτό του κτήνους!

Αυτό που πολλοί (θέλουν να) αγνοούν είναι ότι, ακόμα πιο τραυματικό για το θύμα είναι το στάδιο της δημοσιοποίησης του συμβάντος. Γιατί, η ίδια η κοινωνία έρχεται ως οιονεί βιαστής να διαπράξει ξανά το έγκλημα. Τούτη τη φορά στοχεύοντας απευθείας στην ψυχή και την αξιοπρέπεια του θύματος: «Έλα μωρέ, τα ‘θελε κι αυτή! Δεν είδες πώς ήταν ντυμένη;»

Ένα τρίτο στάδιο βιασμού –ίσως το αισχρότερο όλων– είναι η ελαφρά τη καρδία δημόσια διακωμώδηση της πράξης. Έχει διπλό αποτέλεσμα: ελαφρύνει την ηθική βαρύτητα του εγκλήματος, ενώ ταυτόχρονα επιτείνει το αίσθημα αδικίας που βιώνει το θύμα. Κατά την άποψή μου, μια τέτοιου τύπου απρέπεια οφείλει να αντιμετωπίζεται ως ποινικώς κολάσιμη πράξη με ιδιαίτερα σοβαρές συνέπειες για τους αυτουργούς!

Όμως, ο βιασμός δεν είναι πάντα μια ενέργεια με σεξουαλικό περιεχόμενο. Η κτηνωδία μπορεί να εκφραστεί στη μορφή επιβολής μέσω σωματικής βίας ασκούμενης από άνθρωπο με υπέρτερη μυϊκή δύναμη και σωματικές διαστάσεις. Συχνά, στο αρρωστημένο ασυνείδητο του θύτη, η πράξη του προβάλλει συμβολικά ως υποκατάστατο σεξουαλικής επικυριαρχίας. Ίσως μάλιστα αυτός να είναι κι ο μόνος τρόπος που διαθέτει για να εκφραστεί «ερωτικά»! Ένας τέτοιος τύπος «βιασμού» είναι το αντικείμενο αυτού του σημειώματος...

Πριν συνεχίσω, θα πρέπει να δηλώσω ευθέως ότι ουδέποτε ανήκα σ’ αυτούς που συμπαθούν ιδιαίτερα την βουλευτή Λιάνα Κανέλλη. Με ενοχλούσε πάντα η ένταση και η οξύτητα του λόγου της, καθώς και το υπέρμετρο πάθος (συχνά υπερβολικό) με το οποίο υπερασπίζεται (αν όχι προσπαθεί να επιβάλει) τις απόψεις της. Ήμουν, εν τούτοις, ένας από αυτούς που πήραν δημόσια θέση (http://www.tovima.gr/opinions/useropinions/article/?aid=461206) μετά την απίστευτη κτηνωδία που βίωσε η πολιτικός (όπως, σε μικρότερο βαθμό, και η συνάδελφός της, Ρένα Δούρου) σε στούντιο της τηλεόρασης (σε «ζωντανή» μετάδοση!) από εκπρόσωπο «πολιτικού» κόμματος και «ισχυρού» φύλου. Επανέρχομαι στο θέμα μόνο και μόνο γιατί κάποιοι –κάνοντας δήθεν επίδειξη «χιούμορ»– θέλουν να διατηρούν τις πληγές ανοιχτές...

Η αντίδραση σημαντικού τμήματος της κοινωνίας μας μετά το περιστατικό βίας της 7-6-2012 στο τηλεοπτικό στούντιο του «Αντέννα», είναι ενδεικτική του επιπέδου αποκτήνωσης στο οποίο μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους μια μείζων εθνική κρίση. Οχετός ύβρεων κατά των δύο γυναικών βουλευτών –συχνά, μάλιστα, με απρεπή σεξουαλικά υπονοούμενα– κατέκλυσαν το Διαδίκτυο, συνοδευόμενες από χαιρέκακα σχόλια για το ανηλεές γρονθοκόπημα εναντίον της κ. Κανέλλη από εκπρόσωπο της «μάτσο» εθνικοφροσύνης: «Καλά της έκανε της (***)! Επιτέλους, κάποιος έπρεπε να της βουλώσει το στόμα!»

Αν οι γροθιές του συμπλεγματικού νεόκοπου «πολιτικού» συνιστούν, θα λέγαμε, μια πρωτογενή ενέργεια «βιασμού», τα κοινωνικά σχόλια που προαναφέρθηκαν αποτελούν ένα δεύτερο στάδιο της πράξης. Το τρίτο στάδιο –αυτό της αισχρής διακωμώδησης– παίχτηκε πριν λίγες μέρες, και πάλι στο χώρο κάποιου τηλεοπτικού στούντιο, στο διάλειμμα ζωντανού προγράμματος όπου η κ. Κανέλλη ήταν προσκεκλημένη. Φυσικοί, μαζί και ηθικοί, αυτουργοί ήταν οι συντελεστές «σατιρικής» (sic) εκπομπής του σταθμού, το όνομα της οποίας ας αναζητηθεί στον τίτλο του παρόντος άρθρου. Οι εν λόγω γελωτοποιοί, στο πλαίσιο της διαστροφικής αίσθησης του «χιούμορ» που, ως φαίνεται, διαθέτουν, σκηνοθέτησαν εικονικό ξυλοδαρμό της βουλευτού αιφνιδιάζοντάς την σε κάποιο διάδρομο του στούντιο, εις ανάμνησιν –ίσως ακόμα και προς δόξαν– του «ανδραγαθήματος» του σημαίνοντος εκπροσώπου του γνωστού ακραίου «πολιτικού» μορφώματος!

Λένε πως το χιούμορ ομορφαίνει και μακραίνει τη ζωή. Πιθανώς. Υπό μία όμως προϋπόθεση: ότι η σάτιρα του ενός δεν συνεπάγεται την ηθική καταρράκωση και τον εξευτελισμό της αξιοπρέπειας του άλλου! Και ένας βιασμός –σεξουαλικός ή μη– είναι ένα πολύ σοβαρό ζήτημα, κάτι που φαίνεται να αγνοούν όσοι παίζουν με αυτό εν ου παικτοίς. Κι αυτοί οι τελευταίοι δεν περιλαμβάνουν, εν προκειμένω, μόνο δυο-τρεις επιπόλαιους παραγωγούς κάποιου, χαμηλού επιπέδου, τηλεοπτικού προγράμματος: είναι κι όλοι όσοι ανάρτησαν στη συνέχεια στο Διαδίκτυο εμετικά σχόλια του στυλ, «καλά, τώρα, μας έπεισε η (***) με τις κλάψες της»!

Θα πρότεινα σε όλους αυτούς να επιχειρήσουν να αυτο-σατιριστούν μετά από εμπειρία άγριου ξυλοδαρμού τους, ή, ακόμα χειρότερα, μετά από (απευκταίο) βιασμό αγαπημένου τους προσώπου. Εκτός βέβαια κι αν φρονούν ότι τέτοιες «ατυχείς» (sic) πράξεις δεν φέρνουν δα και τη συντέλεια του κόσμου! Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η «Συντέλεια» του χιούμορ σε τούτη εδώ την παρηκμασμένη μπανανία είναι δεδομένη και αδιαμφισβήτητη...

ΤΟ ΒΗΜΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Πλατανιάς: Μια ιστορία βαμμένη με αίμα ηρώων!

Περνώντας έξω από τα γραφεία του Τομέα των Μαθηματικών, πριν λίγο καιρό, είπα να μπω να πω μια καλημέρα στο Γιώργο. «Έλα, και σε ήθελα!» μου λέει. «Σε δυο βδομάδες έρχεται ο Πλατανιάς να παίξει με την ΑΕΚ στην Αθήνα. Τι θα ‘λεγες να πηγαίναμε παρέα στο γήπεδο;»

Απόρησα, γιατί ήξερα ότι ο Γιώργος είναι οπαδός του Παναθηναϊκού. Μου λύθηκε όμως γρήγορα η απορία: «Ο Πλατανιάς είναι η ομάδα του χωριού μου, στα Χανιά. Και, όπως καταλαβαίνεις, τον βάζω πάνω κι από τον ΠΑΟ! Μακάρι να σας κερδίσουμε, κι ας νικήσετε εσείς τον Παναθηναϊκό την επόμενη Κυριακή!»

Τελικά, ο Πλατανιάς έχασε το παιχνίδι από την ΑΕΚ (ομολογώ πως στη φάση του γκολ επέδειξα υπεράνθρωπη αυτοσυγκράτηση για να μην πανηγυρίσω, καθώς ήταν εμφανής η απογοήτευση στο πρόσωπο του παρακαθήμενου φίλου μου!). Αυτό που διέκρινα στους παίκτες της Κρητικής ομάδας ήταν το αθλητικό ήθος και το καθαρό, χωρίς σκοπιμότητες παιχνίδι. Έμαθα όμως και κάποια σημαντικά πράγματα για την νεοφώτιστη ομάδα στην κορυφαία εθνική κατηγορία του ποδοσφαίρου...

«Κόκκινο τριφύλλι, βρε Γιώργο, και κόκκινες φανέλες;» πείραξα τον «βάζελο» φίλο μου. Μου εξήγησε πως το κόκκινο χρώμα υποκρύπτει σημαντική ιστορική σημειολογία. Τα χρόνια της Κατοχής, οι κάτοικοι του Πλατανιά αντιστάθηκαν γενναία στον κατακτητή. Ήταν ανάμεσα σ’ αυτούς που πλήρωσαν βαρύ φόρο αίματος κατά την γερμανική εισβολή στην Κρήτη. Οι νίκες της τοπικής ποδοσφαιρικής ομάδας (ακόμα και εναντίον ομάδων επίλεκτων γερμανών ποδοσφαιριστών!) ήταν αληθινές «ενέσεις» ηθικού για το δοκιμαζόμενο χωριό...

Οι αθλητικές ενδυμασίες ήταν, φυσικά, είδος δυσεύρετο την εποχή εκείνη! Πριν από κάποιο σημαντικό παιχνίδι, οι παίκτες του Πλατανιά αναγκάστηκαν να κλέψουν είδη ρουχισμού από τις γερμανικές αποθήκες. Ήταν ρούχα ματωμένα από τις μάχες, όπως ματωμένες έμειναν κι οι αθλητικές φανέλες που φτιάχτηκαν απ’ αυτά. Το σημερινό κόκκινο χρώμα είναι εις ανάμνηση εκείνων των τραγικών στιγμών αθλητικής δόξας μέσα στις φλόγες του πολέμου...

Στο ημίχρονο, ο Γιώργος προσπάθησε ανεπιτυχώς να συναντήσει τον πρόεδρο της ομάδας. «Έχω να τον δω κάπου τριάντα χρόνια», μου εξήγησε. «Ήμασταν συμμαθητές στο γυμνάσιο.» Ως οπαδός της αντίπαλης ΑΕΚ, στέλνω στον κ. Πρόεδρο τα συγχαρητήριά μου για το μικρό αθλητικό θαύμα που πέτυχε, ανεβάζοντας την ομάδα του ιστορικού χωριού της Κρήτης στη «μεγάλη» κατηγορία. Μια κατηγορία στην οποία μόνο με τιτάνιες προσπάθειες, πλέον, θα συνεχίσει να ανήκει η δική μου ομάδα του χρόνου...

ΤΟ ΒΗΜΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Αναζητώντας την κριτική σκέψη στην εκπαίδευση

Αν μου είχε συμβεί μόνο μια φορά, θα μπορούσα και να το διηγούμαι σαν ανέκδοτο. Δυστυχώς, πρόκειται για καθιερωμένη φαινομενολογία, τόσο που τείνει πια μάλλον να εκλαμβάνεται ως κανονικότητα, παρά να αντιμετωπίζεται ως παθογένεια...

Η σκηνή στην αίθουσα διδασκαλίας. Οι φοιτητές διαβάζουν θέματα εξετάσεων που μόλις τους έχουν δοθεί, και καλούνται να διατυπώσουν τυχόν απορίες. Κάποια στιγμή, ένας εξ αυτών (εκπροσωπώντας πιθανότατα και αρκετούς άλλους) σηκώνει το χέρι για να κάνει την εξής ερώτηση: «Στο δεύτερο θέμα, θέλετε εκείνα που γράφει το βιβλίο πάνω δεξιά όπως το κοιτάζουμε, ή αυτά που γράφει κάτω απ’ το σχήμα στην απέναντι σελίδα;»

Το μήνυμα είναι σαφές και άκρως ανησυχητικό: σε πολλούς φοιτητές (αν όχι στους περισσότερους) η «φωτογραφική» απομνημόνευση λειτουργεί ως βολικό υποκατάστατο της δημιουργικής κριτικής σκέψης. (Συχνά πειράζω τους μαθητές μου λέγοντάς τους πως ο όρος «ερώτηση κρίσης» πήρε το όνομά του από το γεγονός ότι παθαίνουν κρίση όταν τους τίθενται τέτοια ερωτήματα!)

Στενά σχετιζόμενο με τα παραπάνω είναι και το φαινόμενο της πνευματικής απροθυμίας απέναντι στη νέα γνώση. Δεν είναι λίγες οι φορές που καλούμαι να απαντήσω στις έντονες ενστάσεις των πρωτοετών μου ότι «δεν μας δίδαξαν το τάδε θέμα με τον ίδιο τρόπο στο Λύκειο». Για να γίνω πιο συγκεκριμένος, ποιος ο λόγος να διδάσκω (ακόμα και σε στοιχειώδες επίπεδο) τον μαθηματικό φορμαλισμό της Μηχανικής, αφού στο σχολείο διδάχθηκαν πως Φυσική και Μαθηματικά είναι δύο ξεχωριστά μαθήματα!

Είναι προφανές ότι οι σπουδαστές εισάγονται στις ανώτατες σχολές μεταφέροντας μια κεκτημένη νοοτροπία γνωστικού κατακερματισμού, με ελάχιστα ανεπτυγμένη την ικανότητα της σύνθεσης. Έτσι, η «παπαγαλία» τείνει να εκλαμβάνεται από αυτούς ως δόκιμη και φυσιολογική παιδαγωγική μέθοδος, ενώ η κριτική σκέψη θεωρείται συχνά ως πνευματική πολυτέλεια που εκτιμάται ως αρετή μόνο απ’ τους «σπασίκλες»!

Γνωρίζω τις αντίξοες συνθήκες μέσα στις οποίες οι φιλότιμοι εκπαιδευτικοί των πρώτων βαθμίδων της Εκπαίδευσης αγωνίζονται να ασκήσουν το λειτούργημά τους. Γνωρίζω ακόμα ότι οι γονείς αναλαμβάνουν όλο και λιγότερο τις ευθύνες που τους αναλογούν ως φυσικοί παιδαγωγοί. Αντιλαμβάνομαι, τέλος, ότι οι νέες γενιές εμφανίζονται σήμερα πιο δύσκολα ελέγξιμες, πιο σκληρές, πιο εγωκεντρικές. Όμως, είναι ευθύνη όλων μας να σταματήσουμε αυτή την «κρεατομηχανή» που παράγει τυποποιημένη γνώση δίχως κριτική σκέψη... Που κάνει τα παιδιά να μοιάζουν όλο και περισσότερο με τα ίδια τα κομπιούτερ που με αξιοθαύμαστη επιδεξιότητα χειρίζονται!

Εκτός, βέβαια, αν προσχωρήσουμε στην δαιμονική πεποίθηση ότι όλα αυτά γίνονται μεθοδευμένα, στο πλαίσιο κάποιας σκοτεινής «παγκόσμιας συνωμοσίας» που θέλει άτομα χωρίς κρίση ώστε να υποτάσσονται ευκολότερα στο «σύστημα»! Όσο κι αν μια τέτοια θεωρία θα με απενοχοποιούσε (εν μέρει, τουλάχιστον) ως εκπαιδευτικό, διαχέοντας τις ευθύνες μου σε αόρατες δυνάμεις, θα παραμείνω στη ρομαντική άποψη ότι το ανθρώπινο πνεύμα είναι ελεύθερο και αυτεξούσιο. Αρκεί να του δείξουμε, στο κρίσιμο στάδιο της αφύπνισής του, τις σωστές οδικές πινακίδες!

ΤΟ ΒΗΜΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Κινηματογραφικός σαδισμός και τεχνική δίχως Τέχνη!

Κάποιος φίλος μού έστειλε πρόσφατα ένα αρχείο PowerPoint, απ’ αυτά που κυκλοφορούν «με το κιλό» στο Διαδίκτυο. Με πρώτη ματιά, περιείχε μερικές σχετικά καλές ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Στο τέλος, όμως, υπήρχε μια αποκάλυψη που άφηνε άφωνο τον θεατή: δεν επρόκειτο για φωτογραφίες, αλλά για σχέδια καμωμένα με το χέρι!

Η πρώτη, αυθόρμητη αντίδρασή μου ήταν: «τι σπουδαίος καλλιτέχνης»! Μετά το ξανασκέφτηκα: Είναι, λοιπόν, σκοπός της Τέχνης η πιστή και ακριβής αποτύπωση της πραγματικότητας; Αν ναι, γιατί χρειάστηκε μια τόσο επίπονη προσπάθεια εκ μέρους του σκιτσογράφου; Ένας απλός, ακόμα και σχετικά ατάλαντος φωτογράφος θα είχε αναμφισβήτητα διεκπεραιώσει το έργο με ακόμα μεγαλύτερη τελειότητα! Το να αναπαράγει κάποιος δι’ άλλων μέσων το αποτέλεσμα της δουλειάς ενός καλλιτέχνη (εν προκειμένω, ενός φωτογράφου) δεν είναι, τελικά, ζήτημα Τέχνης: είναι απλά ζήτημα τεχνικής!

Με δραματικότερο τρόπο, ανάλογες παρατηρήσεις ισχύουν για τον κινηματογράφο. Το να παρουσιάσει κάποιος σκηνοθέτης ένα καλογυρισμένο και προσεκτικά επιμελημένο ντοκιμαντέρ, είναι ίσως πράξη καλλιτεχνίας. Το να μιμηθεί απλά, όμως, τον εξ ορισμού (συχνά σκληρό) ρεαλισμό του ντοκιμαντέρ, δίχως την απαραίτητη συμβολιστική παρέμβαση ενός κάποιου προσωπικού φιλοσοφικού ή ιδεολογικού φίλτρου, είναι καθαρά υπόθεση τεχνικής!

Τις σκέψεις αυτές έκανα καθώς έβγαινα από την αίθουσα όπου μόλις είχε ολοκληρωθεί η προβολή της νέας ταινίας του Μίκαελ Χάνεκε, «Αγάπη» (“Amour” – Γαλλία, Γερμανία, Αυστρία 2012). Χρησιμοποιώντας δύο ιδιοφυείς βετεράνους ηθοποιούς (Ζαν Λουί Τρεντινιάν, Εμανουέλ Ριβά) και αξιοποιώντας το τεράστιο σκηνοθετικό του ταλέντο, όπου και η παραμικρή λεπτομέρεια είναι σχολαστικά προσεγμένη (η πρώτη σκηνή με το περιστέρι, όπου η σκιά από το πέταγμά του αποτυπώνεται στιγμιαία στο τζάμι του παραθύρου, αξίζει από μόνη της ένα Όσκαρ!), ο Χάνεκε πετυχαίνει μια τέλεια αναπαράσταση της «δυστυχίας της διπλανής πόρτας». Όμως, πού ακριβώς βρίσκεται η Τέχνη;

Πολλοί ίσως σπεύσουν να «διακρίνουν» μια «ανθρωπιστική» μετεξέλιξη του Χάνεκε από την εποχή του διαβόητου σαδιστικού τερατουργήματος “Funny Games” (1997). Ας μου επιτρέψει ο αναγνώστης να αμφισβητήσω τον «ανθρωπισμό» τού “Amour”! Προσωπικά διέκρινα έναν πιο επιμελημένα συγκαλυμμένο σαδισμό προς τον θεατή, τον οποίο ο σκηνοθέτης εξακολουθεί να «τιμωρεί» για την επιλογή του να βλέπει τις ταινίες του! Αν θέλετε, τα αισθήματα φρίκης που βιώσαμε στο “Funny Games” απάλυνε κάπως η αίσθηση του απολύτως εξωπραγματικού της υπόθεσης. Στο “Amour” ο σκηνοθέτης παίζει σχεδόν χαιρέκακα με τις πιο βασανιστικές φοβίες του καθημερινού ανθρώπου: την αδυναμία του απέναντι στην αρρώστια και τον θάνατο!

Εξακολουθούμε να πιστεύουμε πως βασικός λόγος ύπαρξης της Τέχνης είναι η υπηρέτηση του ωραίου – ακόμα και τη στιγμή που προβάλλει τις μεγαλύτερες ασχήμιες και τις πιο δυσάρεστες καταστάσεις της ζωής! Ως εκ τούτου, η Τέχνη οφείλει να λειτουργεί ως θεράπων της ψυχής, ως αντίπαλο δέος στην (εξ ορισμού σκληρή) πραγματικότητα της καθημερινότητας του ανθρώπου. Η στυγνή –όσο κι αν είναι έντεχνη– απομίμηση της πραγματικότητας, δίχως το «βάλσαμο» της κάθαρσης που χρειάζεται η ψυχή, αποτελεί εκτροπή από τους πρωταρχικούς στόχους της Τέχνης. Θα έλεγα, είναι μια απλή πλαστογράφηση της ζωής!

ΤΟ ΒΗΜΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Θρησκεία και αθεΐα: μερικά ερωτήματα (χωρίς απαντήσεις)

Οι απόψεις που εκτίθενται σ’ αυτό το σύντομο άρθρο ούτε πρωτότυπες είναι, ούτε συνιστούν βαθιά ανάλυση πάνω σε ένα δύσκολο κι ευαίσθητο θέμα. Εξαιρετικές αναλύσεις μπορεί να βρει άφθονες ο επισκέπτης του Διαδικτύου –ακόμα και στην ελληνική γλώσσα–, για να μην αναφερθώ στα κλασικά δοκίμια μεγάλων φιλοσόφων όπως ο Bertrand Russell.

Ταπεινός σκοπός αυτού του άρθρου είναι η ελάχιστη συμβολή του στην αποτροπή μιας δεδομένης «ετικετοποίησης» ανθρώπων με βάση τις επιλογές τους σε θέματα θρησκείας. Με ανάλογο τρόπο όπως, σε προηγούμενα κείμενά μας (βλ., π.χ., http://www.tovima.gr/opinions/useropinions/article/?aid=441671) θίξαμε το εξίσου ευαίσθητο ζήτημα της εύκολης επικόλλησης της ετικέτας του ρατσισμού...

Έχουμε συνηθίσει να δεχόμαστε την δήλωση θρησκευτικής πίστης ως μέρος του αυτοπροσδιορισμού ενός ατόμου. Η απουσία, δε, μιας τέτοιας δήλωσης οδηγεί εξ ορισμού στον χαρακτηρισμό του ατόμου ως «άθεου».

Το ότι ένας άθεος είναι άθρησκος είναι, ασφαλώς, αυτονόητο. Το ζητούμενο είναι κατά πόσον ισχύει το αντίστροφο. Δηλαδή, κατά πόσον ο άθρησκος (αυτός, δηλαδή, που αρνείται να περιχαρακώσει την πίστη του στα δογματικά στεγανά οποιασδήποτε θρησκείας) είναι αναγκαία άθεος. Ή, κατά λογική ισοδυναμία, κατά πόσον ο μη-άθεος (αυτός που δεν αρνείται την πίστη σε ένα Υπέρτατο Ον) είναι αναγκαία θρήσκος (δηλώνει πίστη σε κάποια θρησκεία). Κάτι τέτοιο προϋποθέτει, κατ’ ελάχιστον, ότι η ίδια η ιδέα της θρησκείας είναι συμβατή με την πίστη σε μία Αρχή που κωδικοποιείται από τον άνθρωπο –και την ίδια τη θρησκεία– με το όνομα «Θεός». Το ερώτημα που θέτουμε είναι αν αυτή η προϋπόθεση καταρχήν πληρούται. Ερώτημα κρίσιμο, αφού μια αρνητική απάντηση οδηγεί αναπόφευκτα σε ένα δεύτερο, ακόμα σοβαρότερο ερώτημα: κατά πόσον θα μπορούσε κάποιος να κατηγορήσει τη θρησκεία ως «βλάσφημη»!

Θα περιοριστούμε σε δύο, μόνο, σημεία που θεωρούμε βασικότερα:

1. Σύμφωνα με τη θρησκεία, ο άνθρωπος είναι σε θέση να γνωρίζει (μερικώς, τουλάχιστον) την φύση του Θεού. Για παράδειγμα, η Χριστιανική θρησκεία αναφέρεται στο τρισυπόστατο της φύσης αυτής (Τριαδικό Δόγμα). Συσχετίζει, έτσι, μια υπερβατική έννοια (Θεός) με έναν φυσικό αριθμό (τρία). Οι φυσικοί αριθμοί, όμως (οι οποίοι, εκτός των άλλων, υπόκεινται στον περιορισμό του διακριτού) είναι εφεύρημα των ανθρώπων για πρακτικούς, κυρίως, σκοπούς (π.χ., καταμέτρηση αντικειμένων). Έτσι, μια υπερβατική έννοια που ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης διάνοιας, εμπειρίας και λογικής, μοιάζει να συρρικνώνεται ώστε να προσαρμοστεί στα ανθρώπινα μέτρα. Πόσο απέχει ο εξορθολογισμός αυτός της έννοιας του Θεού από την βλασφημία;

2. Στο πλαίσιο της ανθρωπομορφικής εικόνας του Θεού, όπως την περιγράφει η θρησκεία (ειδικότερα, η Χριστιανική), Εκείνος εμφανίζεται με τις πλέον απεχθείς ανθρώπινες αδυναμίες: ματαιοδοξία, ζηλοτυπία, μνησικακία, σκληρότητα, εκδικητικότητα... Στον αντίποδα, και καθ’ υπέρβαση των ορίων τόσο της κοινής λογικής, όσο και της διαλεκτικής του μεταφυσικού, υπάρχει ταυτόχρονα η αγάπη Του για τον άνθρωπο (κορυφαίο –υποτίθεται– δημιούργημά Του)! Πόσο μακριά βρίσκεται ο οξύμωρος αυτός ανθρωπομορφισμός του Θεού από την βλασφημία;

Οι παραπάνω επισημάνσεις –και άλλες που θα μπορούσαν να αναφερθούν σε ένα εκτενέστερο άρθρο– θέτουν ζήτημα κατά πόσον ο δογματικός εξορθολογισμός και η κατ’ ουσίαν «εκκοσμίκευση» του υπερβατικού, που επιβάλλει η θρησκεία, είναι σε αρμονία με την πίστη σε ένα Υπέρτατο Ον και δεν αποτελούν, αντίθετα, πράξεις βλασφημίας εκ μέρους του ανθρώπου. Από την απάντηση στο ερώτημα αυτό εξαρτάται και η συμβατότητα της θρησκείας με την ιδέα του Θεού.

Με άλλα λόγια, η ζητούμενη απάντηση θα δικαιώσει ή θα καταρρίψει –ανάλογα– τη μομφή της εξ ορισμού «αθεΐας» προς όσους δεν δηλώνουν υποταγή σε προκατασκευασμένα δόγματα που επιβάλλουν την πίστη, αντί να την εμπνέουν!

ΤΟ ΒΗΜΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Η Πέμπτη Συμφωνία μάς δείχνει το δρόμο!

Στο «Δυο δεκάρες η οκά», στου Κουκάκη (με ήτα!), τα άλλα τραπέζια εκείνη την ώρα ήταν άδεια. Έτσι, τα μουσικά ακούσματα στην ταβέρνα ήταν προσαρμοσμένα στις «λόξες» του μοναδικού πελάτη. Τα μεγάφωνα έπαιζαν κλασική. Κάποια στιγμή, ακούστηκαν οι ήχοι από την Πέμπτη Συμφωνία. Αν και την είχα ακούσει εκατοντάδες φορές, ήταν και πάλι σαν να την άκουγα για πρώτη! Πάντα φρέσκια κι ανανεωμένη, κάθε φορά αποκαλύπτοντας καινούργια μυστικά της, έτσι όπως αρμόζει σε ένα αθάνατο έργο τέχνης...

Όπως ίσως γνωρίζουμε, ο Τιτάνας έγραψε συνολικά εννέα συμφωνίες. Οι περισσότεροι μουσικολόγοι συμφωνούν πως η Ένατη άλλαξε για πάντα την πορεία της μουσικής σκέψης, ανοίγοντας το δρόμο για τον Σούμπερτ, τον Μπερλιόζ, τον Μπρούκνερ, τον Μάλερ, ακόμα και τον Βάγκνερ. Και όμως, με την Πέμπτη του Συμφωνία ο Μπετόβεν πέτυχε το απόλυτο στη συμφωνική γραφή: μια τέλεια κυκλική φόρμα, σχεδόν μονοθεματική, βασισμένη σε ένα μοναδικό ρυθμικό θέμα της μορφής (3+1) το οποίο επαναλαμβάνεται καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου, μεταμφιεσμένο όμως επιδέξια με τόσους τρόπους που θα απαιτούνταν άπειρες ακροάσεις για να αναγνωριστεί απόλυτα η μορφή του παντού! Και κάθε νέα ακρόαση φανερώνει και μία ακόμα κρυφή παρουσία του...

Καθώς φιλοσοφούσα πάνω στην «Πέμπτη», είδα ξαφνικά το βαθύτερο νόημά της σε συσχετισμό με την εθνική μας κρίση. Οι (3+1) νότες, που ηχούν αρχικά σαν χτυπήματα της μοίρας στην πόρτα, αφού διαγράψουν μια ηρωική πορεία συνεχούς μετασχηματισμού καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου καταλήγουν στον τελικό θρίαμβο της ανθρώπινης θέλησης πάνω στο πεπρωμένο. Μπορεί άραγε η λυτρωτική αυτή πορεία να περιγράφει εξίσου τη μοίρα ενός ολόκληρου λαού;

Πιστεύω πως ναι, αν αποφασίσουμε πως η μοίρα μας βρίσκεται, τελικά, στα δικά μας χέρια, όχι στα χέρια αυτών που συγκυριακά μας βοηθούν να σταθούμε στα πόδια μας. Όσο ουτοπικό κι αν ακούγεται αυτό τη στιγμή που βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή της συμφωνίας, με τους (3+1) χτύπους του πεπρωμένου στην πόρτα ν’ ακούγονται βαριοί και απειλητικοί! Όμως, οι λαοί που θέλουν να ζήσουν φτιάχνουν μόνοι τους τα δικά τους πεπρωμένα. Σαν τους Τιτάνες που συνθέτουν τις δικές τους συμφωνίες!

Έφευγα απ’ την ταβέρνα τη στιγμή ακριβώς που το μέχρις εξαντλήσεως επίμονο μότο των (3+1) χτυπημάτων έδινε τη θέση του στην τελική θριαμβευτική coda του φινάλε. Ο Τόνι υποσχέθηκε πρόθυμα να μου αντιγράψει το –ελεύθερο πνευματικών δικαιωμάτων– CD...

ΤΟ ΒΗΜΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Η σκληρή «Τρόικα» του «Αθήνα 984»

Κάποιο βράδυ, πριν αρκετά χρόνια, άκουγα στο ραδιόφωνο την περιγραφή του ποδοσφαιρικού αγώνα ΑΕΚ-Ολυμπιακού από την αλήστου μνήμης Ν. Φιλαδέλφεια. Δεν θυμάμαι γιατί, είχα επιλέξει έναν ραδιοσταθμό που ανήκε στον τότε πρόεδρο του Πειραϊκού συλλόγου. Η μεροληπτική υπέρ του Ολυμπιακού περιγραφή του αγώνα είχε αρχίσει να με εκνευρίζει αφάνταστα! Για μια στιγμή σκέφτηκα να διαμαρτυρηθώ στον σταθμό, ύστερα όμως λογικεύτηκα: Ο σταθμός ήταν ιδιωτικός, δεν ζούσε εις βάρος της δικής μου τσέπης, και μπορούσε ως εκ τούτου να επιλέγει όποια γραμμή (αθλητική ή πολιτική) εξυπηρετούσε τα συμφέροντα του ιδιοκτήτη του. Αν αυτή δεν μου άρεσε, ήταν στην διακριτική μου ευχέρεια να γυρίσω αλλού το κουμπί!

Το δεοντολογικό πλαίσιο, όμως, είναι πολύ διαφορετικό στην περίπτωση των κρατικών και των δημοτικών ραδιοσταθμών. Οι σταθμοί αυτοί συντηρούνται σε μεγάλο βαθμό από το υστέρημα φορολογουμένων πολιτών, προς τους οποίους οφείλουν να δείχνουν σεβασμό. Και, αν μη τι άλλο, να μην προσβάλλουν τους ακροατές, ακόμα κι αν πρόκειται για ένα (μικρό ή μεγάλο) μέρος τους!

Έτυχε αρκετές φορές να ακούσω την εκπομπή «Τρόικα του 984», που ξεκινά στις 8 το πρωί στον δημοτικό ραδιοσταθμό «Αθήνα 984». Ομολογώ με εντυπωσίασε το εμπαθές ύφος των παρουσιαστών, που κάποιες φορές ξεπερνά ακόμα και αυτό μιας μερίδας φανατικών που σχολιάζουν άρθρα γνώμης σε διαδικτυακές εφημερίδες! Σε πλήρη εναρμόνιση με το πνεύμα ενός αμφιλεγόμενου «πραγματισμού» των καιρών, οι εν λόγω δημοσιογράφοι εκφράζουν συστηματικά, και με ιδιαίτερο φανατισμό, θέσεις που απροκάλυπτα παρεμφαίνουν απαξίωση του συνόλου, σχεδόν, των κρατικών λειτουργών. Μια στάση που ενθαρρύνει άμεσα την χυδαία γενικευμένη παραφιλολογία περί «άχρηστων», «τεμπέληδων», «κηφήνων» και λοιπών εκφράσεων του συρμού!

Το βασικό ιδεολογικό επιχείρημα των παρουσιαστών της εκπομπής, είναι: «Δεν θα πληρώνω εγώ για να έχουν δουλειά και να επιβιώνουν μερικές χιλιάδες και οι οικογένειές τους!» Δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να εγείρει ενστάσεις σε αυτό το αξίωμα.

Έτσι, λοιπόν, ας υπερθεματίσουμε: Γιατί θα πρέπει ένας δημότης Αθηναίων, ο οποίος τυγχάνει κρατικός λειτουργός, να συνεισφέρει στην συντήρηση ενός ραδιοσταθμού ο οποίος προβάλλει απόψεις που τον προσβάλλουν και τον συκοφαντούν; Γιατί, δεν άκουσα να γίνεται σοβαρός και ειλικρινής (τονίζω τους επιθετικούς προσδιορισμούς!) διαχωρισμός ανάμεσα σε συνεπείς και μη, εργατικούς και μη, φιλότιμους και μη, έντιμους και μη, κρατικούς λειτουργούς.

Οι τελευταίοι αντιμετωπίζονται μάλλον ως μία κατά βάση ομογενοποιημένη μάζα, μέρος της οποίας (ή μήπως το σύνολό της;) πρέπει να πεταχτεί σε κάποια δεξαμενή αποβλήτων, σαν ένα ακάθαρτο και μολυσματικό τμήμα της κοινωνίας!

Αντιλαμβάνομαι, ασφαλώς, ότι το να δαιμονοποιεί κανείς σήμερα τους κρατικούς λειτουργούς είναι «τρέντυ» και χαϊδεύει αυτιά χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Έτσι όπως χάιδευε κάποτε τα αυτιά των οπαδών του Ολυμπιακού ο παλιός εκείνος ιδιωτικός ραδιοσταθμός!

Ο «Αθήνα 984», όμως, οφείλει να απευθύνεται στο σύνολο των Αθηναίων, όχι μόνο σε αυτούς που συντάσσονται με συγκεκριμένες απόψεις. Πόσο μάλλον όταν αυτές είναι δυνητικά μειωτικές για μέρος των ακροατών του! Προς αποφυγή τυχόν παρεξηγήσεων: Αξιολόγηση και αξιοκρατία στο δημόσιο, ναι! Εξορθολογισμός των δομών του δημοσίου, ναι! Περικοπές σκανδαλωδών προνομίων δημοσίων λειτουργών, ναι! Αποκεφαλισμός του κρατικού συνδικαλισμού όταν αυτός ταλαιπωρεί το κοινωνικό σύνολο, ναι! Ακόμα και μισθοί στα όρια της πείνας, αν αυτό απαιτηθεί από τις περιστάσεις, ναι!

Από την άλλη, όμως, αδιάκριτα απαξιωτική συμπεριφορά απέναντι στο σύνολο των κρατικών λειτουργών, όχι! Για κάτι τέτοιο, κύριοι της «Τρόικας», υπάρχουν σίγουρα αρκετοί πρόθυμοι και φιλόξενοι ιδιωτικοί ραδιοσταθμοί. Αν πάλι επιμένετε να απευθύνεστε σε όλους ανεξαιρέτως (ως οφείλετε) τους Αθηναίους, τότε καλό θα ήταν να μετριάσετε κάπως τον μη-στοιχειοθετούμενο δογματισμό σας, και να ρίξετε λίγο τους τόνους σας!

ΤΟ ΒΗΜΑ