Πολλοί δηλώνουν (και πιστεύουν στ' αλήθεια πως είναι) «φιλελεύθεροι». Η ίδια η ιδέα της ελευθερίας, όμως, έχει πολλές εκφάνσεις. Όχι πάντα συμβατές μεταξύ τους...
Γράφει: Κώστας Παπαχρήστου
Στη θεωρία, ο φιλελευθερισμός έχει στον πυρήνα του ένα εξαιρετικά απλό δόγμα: η ελευθερία του ατόμου – στον βαθμό που αυτή δεν γίνεται αιτία σωματικής ή ηθικής βλάβης στον συνάνθρωπο – είναι υπέρτατο αγαθό, στο οποίο δεν θα πρέπει να παρεμβαίνει περιοριστικά το σύστημα εξουσίας.
Με βάση μία θεμελιώδη αρχή που διατύπωσε ο εκ των πατέρων του φιλελευθερισμού, John Stuart Mill, ο μόνος λόγος για τον οποίο το κράτος μπορεί να περιορίσει την ελευθερία του ατόμου είναι για να αποτρέψει πιθανή βλάβη σε άλλα άτομα. Δεν μπορεί όμως (το κράτος) να εμποδίσει το άτομο να προκαλέσει βλάβη στον εαυτό του. Το άτομο διατηρεί πλήρη κυριαρχία πάνω στην υλική και την πνευματική του υπόσταση.
Ας δούμε ένα επίκαιρο παράδειγμα: Στις αρχικές φάσεις της πανδημίας τού Covid, η πολιτεία επέβαλε περιοριστικά μέτρα στις μετακινήσεις των πολιτών για να ανακόψει, κατά το δυνατόν, την εξάπλωση της πανδημίας. Τούτο δεν αντίκειται προς τις φιλελεύθερες αρχές, αφού η μετακίνηση ενός ατόμου δεν ενέχει κίνδυνο μόνο για το ίδιο το άτομο αλλά και για κάθε άτομο που θα έρθει σε επαφή με αυτό.
Σαν ένα άλλο παράδειγμα, η πολιτεία δικαιούται να απαγορεύει το κάπνισμα σε δημόσιους χώρους αλλά όχι σε ιδιωτικούς, όπου το άτομο βλάπτει μόνο τον εαυτό του (αλλά, δυστυχώς, και τα πρόσωπα του στενού του περιβάλλοντος).
Η απόλυτη εφαρμογή του φιλελεύθερου δόγματος, εν τούτοις, συναντά δυσκολίες στην πράξη λόγω της πολυσχιδούς φύσης του. Έτσι, σχολές σκέψης και συστήματα εξουσίας τείνουν συχνά να υιοθετούν επιλεκτικά μία μερική άποψη του δόγματος, αγνοώντας ή ακόμα και αποκρούοντας δυναμικά κάποια άλλη.
Για να εξειδικεύσουμε, θα εστιάσουμε σε δύο μορφές φιλελευθερισμού: τον κοινωνικό και τον οικονομικό. Ας ξεκινήσουμε από τον δεύτερο.
Ο Μίλτον Φρίντμαν (Milton Friedman, 1912–2006) θεωρείται από πολλούς ως ένας από τους «γκουρού» του σύγχρονου οικονομικού φιλελευθερισμού, του αναφερόμενου με τον (απόλυτα δόκιμο) όρο «νεοφιλελευθερισμός». Το σύστημα αυτό υποστηρίζει την μέγιστη δυνατή οικονομική ελευθερία, ενώ αντιπαθεί το κοινωνικό κράτος και δεν δέχεται την κοινωνική αλληλεγγύη ως θεσμό της πολιτείας, παρά μόνο ως πράξη αυτόβουλης φιλανθρωπίας. Θεωρεί επίσης ότι ο ανταγωνισμός είναι το μόνο υγιές μέσο για την πρόοδο μιας κοινωνίας.
Το 1976 απονεμήθηκε στον Φρίντμαν το Νόμπελ Οικονομίας, το οποίο παρέλαβε εν μέσω έντονων διαμαρτυριών από μεγάλο μέρος του κοινού. Ο λόγος: Αυτός ο «ιεροκήρυκας» του φιλελευθερισμού δεν είχε κανένα πρόβλημα να προσφέρει τις συμβουλευτικές υπηρεσίες του στον Αουγκούστο Πινοσέτ, επικεφαλής ενός αιμοσταγούς, αυταρχικού, αλλά σε κάθε περίπτωση νεοφιλελεύθερου καθεστώτος στη Χιλή. Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι ο Φρίντμαν είχε φιλική σχέση και με την συντηρητική κυβέρνηση του Ρόναλντ Ρέιγκαν, η οποία έδωσε μάχη για να καταργηθούν κεκτημένες κοινωνικές ελευθερίες στις ΗΠΑ. Πράγμα που πέτυχε, τελικά, αρκετά χρόνια αργότερα ο Ντόναλντ Τραμπ...
Αλά καρτ, όμως, είναι και ο «φιλελευθερισμός» που πρεσβεύουν οι κοινωνικοί φιλελεύθεροι (Liberals) της αμερικανικής Αριστεράς. Σε κοινωνικό επίπεδο, μάχονται υπέρ της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Ταυτόχρονα, εν τούτοις, θέτουν αυστηρούς περιορισμούς στην ελευθερία του λόγου, επιχειρώντας να επιβάλουν το αμφιλεγόμενο δόγμα της πολιτικής ορθότητας. Η αντίδραση μεγάλου μέρους της αμερικανικής κοινωνίας σε αυτό το ανελεύθερο δόγμα ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους βρέθηκε στον Λευκό Οίκο ο Ντόναλντ Τραμπ [1].
Ένα μέρος των αμφισημιών της αμερικανικής Αριστεράς σε ό,τι αφορά τον φιλελευθερισμό, έχει διαχυθεί στον υπόλοιπο κόσμο και, ειδικά, στην Ελλάδα. Αιχμή του δόρατος είναι το επιδημικό φαινόμενο της πολιτικής ορθότητας, η οποία έφτασε να αποκτήσει ως και θεσμική ισχύ μέσω του αντιρατσιστικού νόμου. Έτσι, π.χ., είναι δυνατό να υποστεί κάποιος μηνύσεις από «ευαίσθητους» παρατηρητές αν τολμήσει να σχολιάσει δυσμενώς πολιτισμικά φαινόμενα που σχετίζονται με την μετανάστευση. Από την άλλη, οι ίδιοι οι κατήγοροι μάχονται για το «δικαίωμα» των μεταναστών να εισέρχονται ανεξέλεγκτα στη χώρα, ενώ αντιμετωπίζουν με «κατανόηση» τις όποιες παραβατικές συμπεριφορές τους.
Η πρόσφατη πανδημική κρίση ανέδειξε μία ακόμα ασύμμετρη στάση της ελληνικής Αριστεράς απέναντι στις ιδέες του φιλελευθερισμού. Θέλοντας να ηχήσει ευχάριστα στα αυτιά των πολιτών που υπέφεραν από τα μέτρα περιορισμού της κυκλοφορίας, και ειδικά των νέων που συναθροίζονταν ανέμελα εκτοξεύοντας «στο κόκκινο» τα επιδημιολογικά δεδομένα της χώρας, ταυτίστηκε άμεσα ή έμμεσα με την άποψη ότι τα προληπτικά αυτά μέτρα για τον περιορισμό της διάδοσης της επιδημίας ήταν «αντισυνταγματικά», αφού «παραβίαζαν τις ατομικές ελευθερίες». Ανάλογη πολιτική υποστήριξη (αν και σε χαμηλότερους τόνους) προσφέρθηκε στους αρνητές του εμβολιασμού, αλλά και σε όσους αντιδρούσαν στην υποχρεωτική χρήση της μάσκας σε δημόσιους χώρους.
Η πρόταση της Αριστεράς προς την Πολιτεία ήταν απλή: «Αφήστε μικρούς και μεγάλους να μετακινούνται, να συναθροίζονται και να αρρωσταίνουν ελεύθερα, αν το επιθυμούν – αφού, αν το απαγορεύσετε, παραβιάζετε τα ανθρώπινα δικαιώματα – και φτιάξτε περισσότερες νοσηλευτικές δομές (δαπάναις, ασφαλώς, της πλουτοκρατίας) ώστε να θεραπεύονται όσοι τυχόν νοσήσουν»!
Η δήθεν «φιλελεύθερη» αυτή πρόταση δεν λάμβανε, προφανώς, υπόψη το δικαίωμα ενός μεγάλου τμήματος της κοινωνίας να παραμείνει υγιές, παραχωρώντας αυτόβουλα ένα μέρος της ελευθερίας του να μετακινείται, να συναθροίζεται και να αναπνέει ελεύθερα. Και, το δικαίωμα αυτό θα παραβιαζόταν όταν, μοιραία κάποια στιγμή, ο «ελεύθερος και ωραίος» θα ερχόταν σε επαφή με τον «φοβικό και συμβιβασμένο». Στο σούπερ-μάρκετ, στο φαρμακείο, ή στην είσοδο της πολυκατοικίας...
Αυτό που μένει, τελικά, ως ερώτημα από την πιο πάνω συζήτηση είναι αν ο ακραιφνής, ο απόλυτος φιλελευθερισμός είναι εφαρμόσιμος στην πράξη. Η απάντηση, κατά τη γνώμη μου, είναι αρνητική, ακόμα και στο πλαίσιο του πιο υγιούς δημοκρατικού συστήματος. Από τη στιγμή που υπάρχουν αντίπαλα πολιτικά κόμματα, τα οποία αντιπροσωπεύουν λαϊκές μάζες με αντίθετες απόψεις ή αντίθετα συμφέροντα, η άσκηση της εξουσίας από ένα κόμμα μοιραία θα εκχωρεί περισσότερα δικαιώματα – άρα περισσότερες ελευθερίες – σε ένα κομμάτι του λαού, σε σχέση με κάποιο άλλο.
Όμως, έστω κι αν είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρούμε απόλυτα φιλελεύθερα καθεστώτα, είναι πάντα δυνατό να συναντήσουμε αληθινά φιλελεύθερους ανθρώπους. Ο φιλελευθερισμός, δηλαδή, είναι κυρίως υπόθεση ατομικής συνείδησης, έτσι ώστε να μπορούμε να μιλήσουμε για μία κοινωνία φιλελεύθερων μονάδων, παρά για μια φιλελεύθερη κοινωνική συλλογικότητα.
Κάτω από αυτή την εξατομικευμένη σκοπιά, ο φιλελευθερισμός είναι κάτι περισσότερο από μία αξιοσέβαστη ακαδημαϊκή έννοια που συναντούμε σε βαρετά πανεπιστημιακά συγγράμματα. Είναι πραγματική στάση ζωής!
[1] https://www.klik.gr/gr/el/politiki/i-politiki-orthotita-kai-to-fantasma-tou-ntonalnt-tramp/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου