Η διαλεκτική σκέψη, από τη Φιλοσοφία ως τις Φυσικές Επιστήμες

Γράφει ο Κώστας Παπαχρήστου

Η Διαλεκτική αναζητά την ενότητα των πραγμάτων μέσα από τη σύνθεση καταρχήν αντίθετων εννοιών. Αυτό ισχύει από τη Φιλοσοφία και την Τέχνη ως τη Φυσική και τα Μαθηματικά. Δυστυχώς, δεν βρίσκει πεδίο εφαρμογής στην πολιτική...

    Διαλεκτική: Από τον Ηράκλειτο στον Hegel

Σύμφωνα με τον Ίωνα φιλόσοφο Ηράκλειτο (544 - 484 π.Χ.), πίσω από κάθε έκφανση του γίγνεσθαι στο Σύμπαν υπάρχει η εξ αντιθέτων σύσταση και εκ του πολέμου μεταξύ των αντιθέτων διάλυση των πάντων. Αυτό αποτελεί τη βάση της διαλεκτικής αρχής, η οποία διέπει την εξέλιξη κάθε πράγματος στον κόσμο.

Στον Πλάτωνα – φύσει πιο φωτεινό πνεύμα από τον «σκοτεινό» Ηράκλειτο – η (κατά βάση σωκρατική) Διαλεκτική αποκτά διαφορετικό νόημα: είναι η τέχνη τού διαλέγεσθαι, δηλαδή, ο τρόπος να φτάνουμε στην αλήθεια μέσω της σύγκρουσης αντίθετων απόψεων.

Ο Hegel (1770 - 1831) εξελίσσει τις ιδέες του Ηράκλειτου κατά δύο τρόπους: (α) τον απασχολούν οι ιδέες εξίσου με τα φαινόμενα, και (β) σπάζει το απόλυτο δίπολο θέσης – αντίθεσης προσθέτοντας ένα νέο στοιχείο, αυτό της σύνθεσης. Σύμφωνα με την διαλεκτική αρχή τού Hegel, η εξελικτική πορεία όλων των πραγμάτων και όλων των ιδεών βασίζεται στο τρίπτυχο «θέση – αντίθεση – σύνθεση» ή «κατάφαση – αντίφαση – συμφωνία». Με γενικότερους όρους, «Είναι – Μη είναι – Γίγνεσθαι». Η ουσία της πραγματικότητας συνίσταται μεν στην αντίθεση αλλά εμπεριέχει τη συμφωνία, τη συνδιαλλαγή. Έτσι, μέσα από τη σύνθεση των αντιθέσεων αναζητείται ένα ανώτερο επίπεδο αλήθειας.

Ας δούμε τις ιδέες του Hegel λίγο αναλυτικότερα:

Μία ιδέα δεν είναι ένα πράγμα απόλυτο και στατικό, αλλά αντιπροσωπεύει μια ομάδα σχέσεων. Μπορούμε να σκεφτούμε για κάτι μόνο σε συσχετισμό με κάτι άλλο, αντιλαμβανόμενοι τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Μία ιδέα χωρίς κάποιου είδους σχέσεις είναι κενή περιεχομένου.

Από όλες τις σχέσεις, η πλέον οικουμενική είναι εκείνη της αντίθεσης. Κάθε ιδέα, όπως και κάθε πραγματική κατάσταση, κατευθύνει αυτόματα προς το αντίθετό της και, στη συνέχεια, ενώνεται με αυτό για να σχηματίσουν μία ανώτερη και πιο σύνθετη δομή. Αυτή είναι η διαλεκτική αρχή στην οποία βασίζεται κάθε μορφή εξέλιξης ιδεών και πραγμάτων.

Έτσι, για παράδειγμα, ύλη και πνεύμα, καλό και κακό, κλπ., «διαλέγονται» μεταξύ τους και τελικά συντίθενται σε μία ανώτερη ύπαρξη: τον Άνθρωπο. Με όμοιο τρόπο, Λογική και Μεταφυσική, που εκπροσωπούν δύο καταρχήν αντίθετες φιλοσοφικές σχολές, οριοθετούνται και «συμφιλιώνονται» στην κριτική φιλοσοφία του Καντ.

Σύμφωνα με την παραπάνω θεώρηση, κύρια αποστολή της Φιλοσοφίας είναι η αναζήτηση της ενότητας που εν δυνάμει υπάρχει στη διαφορετικότητα. Αλλά κι η Επιστήμη έχει έναν σημαντικό ρόλο να παίξει...

    Η Διαλεκτική στα Μαθηματικά

Με βάση τη συζήτηση που προηγήθηκε, στο ανώτερο επίπεδο μίας διαλεκτικής σύνθεσης τα καταρχήν ασύμβατα μεταξύ τους καθίστανται συμπληρωματικά. Στα μαθηματικά, η σύνθεση αυτή εκφράζεται συμβολικά με τη γενική σχέση:

    Α * Β = Γ     (1)

όπου τα Α, Β, Γ είναι μαθηματικές έννοιες ή μαθηματικά αντικείμενα, και όπου η σύνθεση (*) των Α και Β μπορεί να είναι μία τυπική πράξη (π.χ., πρόσθεση) ή ένας λογικός σύνδεσμος (π.χ., διάζευξη). Το σύμβολο (=) μπορεί, αντίστοιχα, να δηλώνει μία τυπική ισότητα ή μια λογική ισοδυναμία. Εξ ορισμού, η σχέση Α=Β (ως ισότητα ή ως ισοδυναμία) είναι αδύνατη. Τα Α και Β ανήκουν σε «κόσμους» ασύμβατους μεταξύ τους, οι οποίοι μέσω της σύνθεσης (*) καθίστανται συμπληρωματικοί.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

1. Αν τα Α και Β στη σχέση (1) συμβολίζουν τις έννοιες «άρτιος αριθμός» και «περιττός αριθμός», αντίστοιχα, και αν το (*) συμβολίζει διάζευξη, τότε το Γ σημαίνει «ακέραιος αριθμός» (πράγματι, ένας ακέραιος είναι είτε άρτιος είτε περιττός). Δηλαδή, η έννοια «ακέραιος» αποτελεί σύνθεση των αντίθετων, μεταξύ τους, εννοιών «άρτιος» και «περιττός». Με όμοιο τρόπο, αν τα Α και Β συμβολίζουν τις έννοιες «ρητός αριθμός» και «άρρητος αριθμός», αντίστοιχα, και αν το (*) συμβολίζει και πάλι διάζευξη, τότε το Γ σημαίνει «πραγματικός αριθμός».

2. Αν τα Α και Β συμβολίζουν τις έννοιες «πραγματικός αριθμός» και «φανταστικός αριθμός», αντίστοιχα, και αν το (*) είναι τυπική πρόσθεση, τότε το Γ σημαίνει «μιγαδικός αριθμός». Αυτό εκφράζεται μαθηματικά με τη γνωστή σχέση x+iy=z, όπου τα x και y είναι πραγματικοί αριθμοί ενώ το z είναι μιγαδικός.

3. Μία αυθαίρετη συνάρτηση F(x), που δεν είναι είτε άρτια είτε περιττή, φέρει μέσα της και τις δύο αυτές αντίθετες ιδιότητες [οι οποίες αντιστοιχούν στις έννοιες Α και Β της σχέσης (1)], αφού μπορεί πάντα να γραφεί ως άθροισμα μιας άρτιας και μιας περιττής συνάρτησης. Όμοια, κάθε τετραγωνικός πίνακας μπορεί να εκφραστεί ως άθροισμα ενός συμμετρικού και ενός αντισυμμετρικού πίνακα.

4. Πάνω σε ένα επίπεδο, κάθε διάνυσμα V μπορεί να εκφραστεί σαν άθροισμα δύο διανυσμάτων κάθετων μεταξύ τους (συνιστώσες τού V). Η καθετότητα μεταξύ των δύο συνιστωσών είναι μία μορφή ασυμβατότητας, με την έννοια ότι δεν υφίσταται μη-μηδενική προβολή της μίας συνιστώσας πάνω στην άλλη.

5. Κάθε διανυσματικό πεδίο V(x,y,z) στον χώρο μπορεί να γραφεί ως άθροισμα ενός αστρόβιλου και ενός σωληνωτού πεδίου. Τόσο από φυσική, όσο και από γεωμετρική άποψη, οι δύο αυτοί τύποι πεδίου έχουν αντίθετες ιδιότητες. Για παράδειγμα, οι δυναμικές γραμμές ενός αστρόβιλου πεδίου είναι ανοιχτές (έχουν αρχή και τέλος), ενώ εκείνες ενός σωληνωτού είναι κλειστές. Από φυσική άποψη, ένα σωληνωτό πεδίο (όπως, π.χ., το μαγνητικό πεδίο) δεν μπορεί να έχει μεμονωμένες σημειακές πηγές, ενώ ένα αστρόβιλο πεδίο (π.χ., το ηλεκτροστατικό) μπορεί να έχει.

    Διαλεκτική και Φυσικές επιστήμες

Η μέσω της σύνθεσης ενοποίηση των αντιθέτων βρίσκει σημαντικές εφαρμογές στις φυσικές επιστήμες. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

1. Όπως πρώτος παρατήρησε ο Αϊνστάιν, το φως συμπεριφέρεται άλλοτε ως σωματίδιο (φωτόνιο) και άλλοτε ως ηλεκτρομαγνητικό κύμα. Έτσι, η έννοια «φως» συντίθεται από δύο ασύμβατες μεταξύ τους φυσικές έννοιες: «σωματίδιο» και «κύμα», όπου η πρώτη περιγράφει διακριτή ποσότητα ενέργειας εντοπισμένης στον χώρο, ενώ η δεύτερη αναφέρεται σε ενέργεια που κατανέμεται στον χώρο με τρόπο συνεχή. Επί πλέον, σύμφωνα με την κβαντομηχανική, και τα ίδια τα σωματίδια της ύλης (όπως, π.χ., το ηλεκτρόνιο) υπό κατάλληλες συνθήκες εμφανίζουν κυματικές ιδιότητες!

2. Η «θεωρία ενοποιημένου πεδίου» επιχειρεί να συνενώσει φαινομενικά διαφορετικά μεταξύ τους πεδία δυνάμεων ώστε να οριστούν γενικότερα και πιο σύνθετα πεδία. Ήδη τον 19ο αιώνα ο James Clerk Maxwell ανακάλυψε ότι το ηλεκτρικό και το μαγνητικό πεδίο αποτελούν απλά δύο όψεις ενός πιο σύνθετου πεδίου, του ηλεκτρομαγνητικού. Τον 20ό αιώνα δύο ακόμα πεδία, αυτά της ασθενούς και της ισχυρής δύναμης, εντάχθηκαν στο σχέδιο της ενοποίησης, ενώ συνεχίζονται οι προσπάθειες για να μπει στην «παρέα» και η δύστροπη βαρύτητα.

3. Στον κόσμο των στοιχειωδών σωματιδίων και υψηλών ενεργειών, θεωρίες όπως η υπερσυμμετρία επιχειρούν να αναδείξουν την κρυμμένη ενότητα ανάμεσα στα μποζόνια και τα φερμιόνια, τα οποία αποτελούν δύο κατηγορίες σωματίων που οι συλλογικές συμπεριφορές τους δείχνουν εκ διαμέτρου αντίθετες στον κόσμο των χαμηλών ενεργειών όπου ζούμε. Τα μποζόνια – όπως, π.χ., το φωτόνιο – είναι πολύ «κοινωνικά», ενώ τα φερμιόνια – όπως το ηλεκτρόνιο – έχουν την τάση να είναι «μονήρη».

4. Η περίφημη «γάτα του Schrödinger», ένα νοητικό πείραμα για την κβαντική υπέρθεση, φτάνει στο σημείο να συνθέσει διαλεκτικά τη ζωή με τον θάνατο. Με τεχνικούς όρους, η κβαντική κατάσταση της γάτας είναι γραμμικός συνδυασμός δύο επιμέρους καταστάσεων που αντιστοιχούν στις πιθανότητες η γάτα να είναι ζωντανή ή νεκρή. Η σύνθεσή τους, λοιπόν, επιτρέπει στη γάτα να είναι ταυτόχρονα ζωντανή και νεκρή! Βέβαια, αυτό ισχύει όσο δεν παρατηρούμε τη γάτα. Με το που θα κοιτάξουμε, η αλλόκοτη αυτή μαθηματική σύνθεση θα καταρρεύσει στη μία ή την άλλη συνιστώσα της, και η μοίρα της γάτας θα είναι πλέον απόλυτα προσδιορισμένη...

    Επιστήμη, Φιλοσοφία και Τέχνη

Σε πρόσφατη συζήτηση με τον καλό φίλο καθηγητή Φιλοσοφίας, Ηλία Τεμπέλη, με αντικείμενο μία φημισμένη διάλεξη του Δημήτρη Λιαντίνη, είχα επιχειρήσει να χαράξω σαφή όρια ανάμεσα στην επιστήμη και τη φιλοσοφία:

«Σκοπός της επιστήμης είναι η διερεύνηση των ορίων του αποδείξιμου. Αντίθετα, σκοπός της φιλοσοφίας είναι ο στοχασμός πέραν των ορίων του αποδείξιμου. Ως γνώστης του στοχασμού των φιλοσόφων, ο Λιαντίνης ήταν επιστήμων. Ως στοχαστής ο ίδιος πάνω σε ζητήματα μεταφυσικής, ήταν φιλόσοφος.»

Ο φίλος έκανε, τότε, μία ενδιαφέρουσα προσθήκη στο σκέλος που αφορά τη φιλοσοφία:

«...ο στοχασμός και πέραν των ορίων του αποδείξιμου!»

Η (φαινομενικά) μικρή λέξη «και» στον ορισμό καθιστά πιο δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στην επιστήμη και τη φιλοσοφία, έτσι που κάποιες γνωστικές περιοχές να διεκδικούνται ισότιμα και από τις δύο (ας θυμηθούμε, π.χ., το σχεδόν φιλοσοφικό ζήτημα της ερμηνείας της κβαντομηχανικής, που έφερε σε σύγκρουση τον Μπορ με τον Αϊνστάιν). Στο τέλος οφείλει να επέλθει συμβιβασμός προς όφελος του ανθρώπινου πνεύματος. Κι αυτό ακριβώς αντιπροσωπεύει τη θεμελιώδη ιδέα της Διαλεκτικής!

Βάζοντας, τώρα, στο κάδρο της συζήτησης και τη Μουσική, αυτό το «και» που συνδέει πράγματα καταρχήν αντίθετα με παραπέμπει, συνειρμικά, στο μαγικό “und” στη δεύτερη πράξη του «Τριστάνου» του Βάγκνερ (“Tristan und Isolde”). Πρόκειται εδώ για έναν σύνδεσμο που η χρήση του, πέραν της αυτονόητης αναφοράς στην ερωτική σχέση των δύο ηρώων, υπονοεί ταυτόχρονα και την διαλεκτική συνύπαρξη φανερά αντίθετων ιδεών στο μουσικό δράμα: του φωτός με το σκότος, της λογικής με το συναίσθημα, του «πρέπει» με το «θέλω», της κοινωνικής υπόληψης με την προσωπική ευτυχία, του έρωτα με τον θάνατο (ένα αχώριστο δίπολο κατά τον Δ. Λιαντίνη).

Και, μια και αναφερθήκαμε στη μουσική, να σημειώσω κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: Η κορυφαία μουσική φόρμα, η «φόρμα σονάτας», με βάση την οποία δομούνται έργα όπως η σονάτα, το κουαρτέτο εγχόρδων και η συμφωνία, έχει στον πυρήνα της τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σε δύο αντίθετα, ως προς τον χαρακτήρα τους, μουσικά θέματα. Τα οποία, μέσω της ανάπτυξης, συντίθενται έτσι ώστε να παραχθεί ένα απόλυτα λογικό και ισορροπημένο μουσικό αποτέλεσμα.

    Αν υπήρχε η Διαλεκτική στην πολιτική...

Ένα πεδίο στο οποίο η Διαλεκτική δύσκολα βρίσκει εφαρμογή, είναι η πολιτική (σε αυτήν περιλαμβάνουμε και τις διεθνείς σχέσεις). Οι κομματικές παρατάξεις μίας χώρας (ονόματα δεν λέμε) συχνά διαγκωνίζονται για την εξουσία σπέρνοντας μίσος για τον αντίπαλο και καλλιεργώντας τον διχασμό στον λαό. Τους είναι αδύνατο να υπερβούν τις διαφορές τους και να ενώσουν δημιουργικά τις δυνάμεις τους για το καλό μίας πατρίδας την οποία το πολιτικό σύστημα είναι – υποτίθεται – ταγμένο να υπηρετεί.

Η μεγάλη εικόνα είναι ακόμα τραγικότερη. Τούτες τις μέρες παρακολουθούμε με οδύνη δύο λαούς που μοιράζονται μία μικρή γωνιά της Γης, να αλληλοεξοντώνονται με πράξεις ανείπωτης αγριότητας αντί να αναζητούν τρόπους ειρηνικής συνύπαρξης προς όφελος ολόκληρης της περιοχής. Ανάμεσα στις διαφορές τους, προεξάρχουσα θέση καταλαμβάνει ο θρησκευτικός δογματισμός. Το πώς αντιλαμβάνεται, δηλαδή, η κάθε πλευρά μεταφυσικά ζητήματα για τα οποία ο Άνθρωπος, λόγω της κοσμικής φύσης του, είναι αδύνατο να έχει την παραμικρή γνώση.

Φτάνουμε, έτσι, σε αυτό που θα ονομάζαμε «διαλεκτική ειρωνεία»: Ο Άνθρωπος, που αναζητά την ενότητα στη φιλοσοφία, την τέχνη και την επιστήμη, δεν μπορεί να τη βρει στη σχέση του με τον Άνθρωπο! Ο Ηράκλειτος χαμογελά σαρκαστικά από τα βάθη της Ιστορίας...

KLIK

Αντισημιτισμός | Είμαστε ρατσιστές, αλλά όχι για τον λόγο που νομίζουμε...

Γράφει ο Κώστας Παπαχρήστου

Ένας χαρακτηρισμός που εύκολα αποδίδεται από ορισμένους κύκλους στον σύγχρονο Έλληνα είναι αυτός του «ρατσιστή». Όμως, για τους λάθος λόγους...

    «Κατανοώντας» τους «μαχητές»...

Το πρόσφατο, αποτρόπαιο τρομοκρατικό χτύπημα στο Ισραήλ από «μαχητές» (sic) της Χαμάς, έφερε για μία ακόμα φορά στην επιφάνεια τα βαθιά αντισημιτικά αισθήματα μιας όχι ευκαταφρόνητης μειοψηφίας (με ένα ερωτηματικό εδώ) Ελλήνων. Σχεδόν κάθε έκφραση αποτροπιασμού στα social media για τα κτηνώδη εγκλήματα των τρομοκρατών σε βάρος ανυπεράσπιστων ανθρώπων, συνάντησε τον τυποποιημένο, ασύμμετρα συμψηφιστικό αντίλογο «ναι, αλλά και οι Ισραηλινοί...», που κατά βάθος διαβάζεται «...και οι Εβραίοι». Στην Αθήνα, οι επίσημες εκδηλώσεις συμπαράστασης στον λαό του Ισραήλ ήταν το πολύ υποτονικές (ίσα να τηρούνται τα προσχήματα για μία χώρα της Ευρώπης), ενώ για την Θεσσαλονίκη – μια πόλη που δεν ζήτησε ποτέ συγνώμη για τον, εκόντα ή άκοντα, ρόλο της στο Ολοκαύτωμα – ήταν απλά μήνας Οκτώβριος...

Όμως, ο αντισημιτισμός σε αυτή τη χώρα αφήνει ισχυρό αποτύπωμα ακόμα και μέσα στο ίδιο το Κοινοβούλιο. Με βάση τα αποτελέσματα των πρόσφατων εθνικών εκλογών, ένα όχι ευκαταφρόνητο ποσοστό του εκλογικού σώματος αντιπροσωπεύεται στη Βουλή από πολιτικά κόμματα που, εκτός των άλλων κοινών ή μη-κοινών τους χαρακτηριστικών, τα διακρίνει ένας βαθμός «εβραιοφοβίας» (ας μου συγχωρηθεί ο νεολογισμός). Έχουν κατά καιρούς εκφράσει, δηλαδή, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, μία σχετική απέχθεια για το εβραϊκό στοιχείο, όχι απαραίτητα με αφορμή και μόνο τις πολιτικές του κράτους του Ισραήλ.

Φυσικά, δεν ήταν οι όποιες αντισημιτικές τους θέσεις ο λόγος της παρουσίας των κομμάτων αυτών στη Βουλή. Εν τούτοις, αν και έχουν αποδοθεί στα εν λόγω κόμματα κατηγορίες περί ρατσιστικού λόγου, αυτές περιορίζονται κυρίως σε ζητήματα που αφορούν τη μετανάστευση. Ίσως επειδή, κατά βάθος, οι περισσότεροι σ’ αυτό τον τόπο κουβαλούμε εξ απαλών ονύχων μία μορφή ρατσισμού που έχει φωλιάσει για τα καλά στο εθνικό μας ασυνείδητο...

    Ο ρατσισμός δεν βρισκόταν στο Σύνταγμα...

Το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς τού 2022, μερικές εκατοντάδες μεταναστών «κατέλαβαν» την Πλατεία Συντάγματος με σκοπό να γιορτάσουν το νέο έτος. Οι συγκεντρωθέντες αγνόησαν επιδεικτικά τα περιοριστικά μέτρα της πολιτείας εν μέσω σφοδρού, τις μέρες εκείνες, κύματος πανδημίας, ενώ πολλοί επιδόθηκαν σε ύβρεις εναντίον της πολιτικής ηγεσίας της χώρας.

Πριν καλά - καλά προλάβουν να ακουστούν διαμαρτυρίες γι' αυτή την, κατ' ουσίαν, μαζική επίδειξη υγειονομικής απείθειας (οι ίδιες διαμαρτυρίες που θα ακούγονταν αν επρόκειτο για συνάθροιση Ελλήνων αρνητών τού Covid), «ευαίσθητα» πληκτρολόγια έσπευσαν να χαρακτηρίσουν την συγκέντρωση ως «αυθόρμητη» και, σε κάθε περίπτωση, εντελώς καλοπροαίρετη. Αλλά δεν σταμάτησαν εκεί: Με αφορμή κάποιες αντιδράσεις στα social media, φιλοτέχνησαν για μία ακόμα φορά το προφίλ του Έλληνα ως ατόμου που διακατέχεται από ρατσιστικά αισθήματα απέναντι στους μετανάστες!

Η καραμέλα του «ρατσισμού» που βιώνουν οι μετανάστες στην Ελλάδα έχει αρχίσει πια να λιώνει, χάνοντας κι αυτήν ακόμα την άνοστη γεύση της. Στην πραγματικότητα, οι Έλληνες δυσφορούν εξαιτίας των προβλημάτων που έχει προκαλέσει η ανεξέλεγκτη – και, σε μεγάλο βαθμό, «παράτυπη» – μετανάστευση, με τις όποιες δυσάρεστες αλλαγές έχει επιφέρει στην ποιότητα ζωής και την καθημερινότητα των ανθρώπων. Ειδικά στις γειτονιές του κέντρου της πρωτεύουσας, αλλά και σε μερικά νησιά που έχουν υποστεί δυσβάσταχτες μεταναστευτικές πιέσεις.

Όμως, ο αληθινός ρατσισμός που ενδημεί στην Ελλάδα δεν αφορά τους ξένους μετανάστες, αλλά κάποιους ανθρώπους – ακόμα και Έλληνες πολίτες – που, απλά, ανήκουν σε διαφορετικό θρήσκευμα...

    Το «λάθος του Χίτλερ»...

Όταν βρίσκω ελεύθερο χρόνο, συζητώ με τους φοιτητές μου θέματα Ιστορίας. Πριν από καιρό άνοιξα μία συζήτηση για τα εγκλήματα του Ναζισμού, και ειδικά το Ολοκαύτωμα. Κάποια στιγμή, ένας εκ των αρίστων της τάξης ζήτησε τον λόγο:

– Όμως, και οι Εβραίοι είχαν δώσει δικαιώματα με τη συμπεριφορά τους, κάνοντας τους Γερμανούς να αγανακτούν μαζί τους!

Ρωτώντας για ποιες συμπεριφορές επρόκειτο, πήρα μία απάντηση περί «στυγνών τραπεζιτών» και «διεθνών συνωμοσιών». Ήταν προφανές ότι ο νέος αυτός είχε μεγαλώσει ακούγοντας και, τελικά, αφομοιώνοντας όλα τα δαιμονικά στερεότυπα του αντισημιτισμού. Όταν ρώτησα ποιο ήταν το κρίμα ενός φτωχού Εβραίου χωρικού και της οικογένειάς του στα βάθη της Πολωνίας ή της Τσεχοσλοβακίας, που δολοφονήθηκαν από τους Ναζί στο Άουσβιτς ή σε κάποια τοπική τάφρο, ο καλός μου μαθητής έδειξε να προβληματίζεται. Ίσως για πρώτη φορά...

Ας πούμε την αλήθεια: Δύσκολα θα βρεθεί ένας από εμάς που να μην έχει ακούσει έστω μία φορά στη ζωή του τη θλιβερή φράση: «Το μόνο λάθος του Χίτλερ είναι πως δεν τους ξέκανε όλους!» Όχι αρθρωμένη από ανθρωπόμορφα τέρατα αλλά από συνηθισμένους ανθρώπους της διπλανής πόρτας. Αυτούς που θα ονόμαζε κάποιος «καλούς ανθρώπους». Γιατί, ακόμα και καλοί άνθρωποι έχουν πέσει θύματα μίας ρατσιστικής μυθολογίας που δαιμονοποιεί συλλήβδην τα μέλη ενός μικρού υποσυνόλου της ανθρωπότητας, «δικαιολογώντας» ακόμα και την επιχείρηση μαζικής εξόντωσής τους από τον Χίτλερ και την παρέα του.

    Μία επιστημονική μελέτη αποκαλύπτει...

Έπεσε πρόσφατα στα χέρια μου μία ενδιαφέρουσα κοινωνιολογική μελέτη, προϊόν επιστημονικής δημοσκοπικής έρευνας που διεξήχθη πριν λίγα χρόνια από την Μονάδα Ερευνών Κοινής Γνώμης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Είχε ως θέμα το φαινόμενο του αντισημιτισμού στη σύγχρονη Ελλάδα. (Η μελέτη αποφεύγει να ξύσει πληγές επεκτείνοντας τον χρονικό της ορίζοντα προς το παρελθόν, και ιδιαίτερα στην περίοδο της Κατοχής.) Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω κατά πόσον τα ευρήματα της έρευνας είναι απόλυτα αντιπροσωπευτικά της ελληνικής πραγματικότητας σε ό,τι αφορά τον αντισημιτισμό. Θεωρώ όμως ότι, ως αποτέλεσμα σοβαρής επιστημονικής προσπάθειας, τα συμπεράσματα της έρευνας αν μη τι άλλο καταγράφουν τάσεις στην ελληνική κοινή γνώμη που δεν θα πρέπει να αμφισβητηθούν.

Παραθέτω επιγραμματικά ένα μικρό μόνο μέρος από τα στοιχεία που αναφέρονται στο κείμενο της μελέτης [1]:

1. Πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο εβραϊκός πληθυσμός στη χώρα μας αριθμούσε 73,000 άτομα, εκ των οποίων 65,000 Έλληνες Εβραίοι αφανίστηκαν στο Ολοκαύτωμα (σ.σ.: το τι συνέβη με τις περιουσίες τους είναι μια άλλη, θλιβερή ιστορία...). Σήμερα ζουν στην Ελλάδα περί τους 5,000 Έλληνες εβραϊκού θρησκεύματος.

2. Από σχετικά πρόσφατη διεθνή έρευνα μεταξύ 100 χωρών, προέκυψε ότι το 69% των Ελλήνων πολιτών διακατέχεται από κάποιου βαθμού αντισημιτικά αισθήματα, όταν ο μέσος όρος στη Δυτική Ευρώπη βρίσκεται στο 24% και στην Ανατολική στο 34%.

3. Σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, στη χώρα μας η «εβραιοφοβία» εκδηλώνεται επίσημα χωρίς να αποτελεί ταμπού, ως ιδεολογική πεποίθηση ενός τμήματος της ελληνικής Ορθοδοξίας, του πολιτικού κόσμου, αλλά και της κοινωνίας των πολιτών (περιλαμβανομένης μίας ελίτ διανοουμένων).

4. Συχνά είναι τα φαινόμενα βεβήλωσης εβραϊκών μνημείων, συναγωγών και νεκροταφείων, τόσο από μέλη νεοναζιστικών οργανώσεων, όσο και από μέλη οργανώσεων της άκρας αριστεράς (κυρίως ως αντίποινα για πολιτικές του κράτους του Ισραήλ).

5. Την περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης του πρόσφατου παρελθόντος, η συχνή παρομοίωση των συνεπειών της κρίσης με το Ολοκαύτωμα αποτέλεσε κοινό μοτίβο μεταξύ αριστερών και δεξιών πολιτικών δυνάμεων. Μία τέτοια ασύμμετρη σχετικοποίηση οδηγεί στην υποτίμηση της εμπειρίας του Ολοκαυτώματος και, τελικά, στην υποβάθμιση της σημασίας ενός εγκλήματος γενοκτονίας.

6. Διαδεδομένη είναι στην Ελλάδα η αντίληψη ότι το «λεγόμενο Ολοκαύτωμα» δεν είναι παρά σιωνιστικός μύθος, τον οποίο οι σιωνιστές προπαγανδίζουν παγκοσμίως σε αγαστή συνεργασία με ακαδημαϊκούς κύκλους.

7. Περίπου το 65% των ερωτηθέντων στην έρευνα θεωρεί ότι οι Εβραίοι εκμεταλλεύονται το Ολοκαύτωμα για να έχουν καλύτερη αντιμετώπιση από διεθνή κέντρα αποφάσεων. Το ίδιο ποσοστό ερωτηθέντων ταυτίζει απόλυτα την αμυντική πολιτική του Ισραήλ με την γενοκτονική πολιτική των Ναζί.

8. Το 55% με 58% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι έχει ελάχιστη έως καθόλου εμπιστοσύνη προς τους Εβραίους.

9. Περίπου το 21% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι θα έπρεπε να απαγορεύεται στους Εβραίους να αγοράζουν γη.

10. Το 34% των ερωτηθέντων διαφωνεί με τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στην ελληνική εκπαίδευση, ενώ το 17% θεωρεί «δικαιολογημένη» την βεβήλωση μνημείων του Ολοκαυτώματος.

Για περισσότερες λεπτομέρειες σε ό,τι αφορά τη μελέτη, δείτε το πλήρες κείμενο [1].

    Ρατσισμός χωρίς εισαγωγικά...

Είναι αλήθεια ότι, από εννοιολογική άποψη, ο ρατσισμός είναι δύσκολο να οριστεί με τρόπο απόλυτο και οικουμενικά αποδεκτό. Μία απόπειρα εννοιολογικής προσέγγισης στον ρατσισμό είχαμε κάνει παλιότερα σε μία σειρά κειμένων (βλ., π.χ., [2,3]). Αυτό που δεν αμφισβητείται είναι ότι η αρνητική προδιάθεση απέναντι σε έναν άνθρωπο για τον λόγο και μόνο ότι είναι «διαφορετικός» (π.χ., έρχεται από άλλα μέρη, έχει διαφορετικό θρήσκευμα, έχει διαφορετικό χρώμα, κλπ.) είναι δείγμα ρατσιστικής νοοτροπίας, στον βαθμό που ο άνθρωπος αυτός σέβεται απόλυτα τους νόμους και, γενικότερα, συμβάλλει θετικά στο επίπεδο ζωής στη χώρα. Προϋπόθεση που, δυστυχώς, δεν ισχύει πάντοτε σε ό,τι αφορά τους μετανάστες...

Η στάση μας απέναντι στα άτομα εβραϊκού θρησκεύματος αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση με ηθικά και ψυχικά φορτισμένους ιστορικούς συνειρμούς. Όπως πιστοποιεί η έρευνα που παραθέσαμε, οι άνθρωποι αυτοί αντιμετωπίζονται συχνά με προκατάληψη, όχι εξαιτίας κάποιας αποκλίνουσας κοινωνικής συμπεριφοράς τους αλλά λόγω της θρησκευτικής τους πίστης, ή ακόμα και της φυλετικής τους ταυτότητας. Κατά συνέπεια, κάθε αρνητική διάκριση απέναντί τους συνιστά, θα λέγαμε, τον ορισμό του ρατσισμού. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν αυτή η διάκριση οδηγεί στην κατ' ουσίαν «δικαιολόγηση» του πιο φριχτού μαζικού εγκλήματος της Ιστορίας, μερικές φορές συνοδευόμενη από εγκωμιαστικά σχόλια για τον διαστροφικό νου που το εμπνεύστηκε και το οργάνωσε!

Στη χώρα που γνώρισε τη φρίκη των ναζιστικών ολοκαυτωμάτων στα Καλάβρυτα, στο Δίστομο, στο Κομμένο, στην Κάνδανο (κι αυτή είναι μόνο μία μερική λίστα) είναι ανεπίτρεπτο να υποβαθμίζουμε – πόσο μάλλον να χειροκροτούμε – τις ναζιστικές θηριωδίες που υπέστησαν μαζικά έξι εκατομμύρια συνάνθρωποί μας. Ακόμα και αν, κατά την δογματική ορθοδοξοκεντρική πεποίθησή μας, οι άνθρωποι αυτοί ανήκαν σε έναν λαό που αντιλαμβάνεται με «λάθος» τρόπο τα μεταφυσικά ζητήματα...

Ως επίλογο θα προσθέσω τούτο: Θλιβερή κηλίδα για τη Δημοκρατία μας αποτελεί η παρουσία εκπροσώπων του νεοναζιστικού χώρου στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Το χειρότερο, όμως, είναι πως κάποιες από τις νοσηρές ιδέες τους βρίσκονται βαθιά ριζωμένες στο συλλογικό μας ασυνείδητο, ανεξάρτητα από τον βαθμό προσήλωσης του καθενός στις δημοκρατικές αρχές. Αν θέλουμε να λεγόμαστε σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία – χωρίς εκπτώσεις στη σημασία των λέξεων – θα πρέπει κάποτε να κοιταχτούμε με θάρρος στον καθρέφτη της εθνικής αυτογνωσίας και να δούμε όλα εκείνα που πρέπει να αλλάξουμε. Μέσα μας, κυρίως.

[1] https://gr.boell.org/sites/default/files/2020-01/Antisimitismos_2019-LR.pdf

[2] https://www.tovima.gr/2014/03/07/international/a-conceptual-approach-to-racism/

[3] https://www.tovima.gr/2013/02/25/opinions/ratsismos-ennoiologiki-proseggisi-mias-etiketas/

KLIK

ΤΟ ΒΗΜΑ - Όταν η Πολιτεία κλείνει τα μάτια στην ανομία

Στον κβαντικό μικρόκοσμο, η ίδια η Φύση είναι δυνατό να επιτρέπει την παραβίαση των φυσικών νόμων. Μία δημοκρατική Πολιτεία, όμως, οφείλει να κάνει το ακριβώς αντίθετο: να ελέγχει και να επιβάλλει την εφαρμογή των νόμων της. Για να μην γίνει ο ελεύθερος πολίτης, ασύδοτος πολίτης...

Ο μικρόκοσμος των κβαντικών φαινομένων είναι εκ πρώτης όψεως ασύμβατος με την καθημερινή μας εμπειρία. Για παράδειγμα, για ένα απειροελάχιστο χρονικό διάστημα, ένα μικροσκοπικό σωμάτιο είναι δυνατό να έχει φανταστική ταχύτητα (η τιμή της, δηλαδή, να μην ανήκει στους πραγματικούς αριθμούς), όπως και ένα φαινόμενο μπορεί να παραβιάζει την αρχή διατήρησης της ενέργειας. Η θεμελιώδης κβαντική αρχή που «καθαγιάζει» τέτοιους παραλογισμούς και τους καθιστά μέρος της φυσικής πραγματικότητας, ονομάζεται «αρχή της αβεβαιότητας». Σύμφωνα με αυτήν, κάποια μεγέθη στον μικρόκοσμο δεν είναι ποτέ δυνατό να προσδιοριστούν με απόλυτη ακρίβεια, όσο τέλειες πειραματικές διατάξεις και αν διαθέτουμε.

Κρυμμένη πίσω από το άλλοθι της αβεβαιότητας, η Φύση μπορεί έτσι να παραβιάζει τις ίδιες τις αρχές της, με μία βασική, όμως, προϋπόθεση: να μην υπάρχουν μάρτυρες αυτής της «παρανομίας»! Με άλλα λόγια, έστω και αν γνωρίζουμε ότι παραβιάζεται η αρχή διατήρησης της ενέργειας σε μία κβαντική διαδικασία, είναι αδύνατο να το αποδείξουμε στην πράξη, αφού κάθε απόπειρα προς τούτο απαιτεί μία ελάχιστη αλληλεπίδραση με το κβαντικό σύστημα, μέσω της οποίας το σύστημα θα αποκτήσει, τελικά, την ενέργεια που του χρειάζεται ώστε να μην παραβιάζεται η αρχή αυτή τη στιγμή της παρατήρησης. Είναι κάτι σαν τον αστυφύλακα που κάνει τόσο θόρυβο ώστε να τον πάρει είδηση ο κακοποιός και να προλάβει να πηδήσει απ’ το παράθυρο!

Το πιο πάνω ανθρωπομορφικό ανάλογο της κβαντικής αρχής της αβεβαιότητας, εν τούτοις, φαίνεται πως διέπει στ' αλήθεια και κάποιες πτυχές της κοινωνικής μας ζωής. Μια χιλιοακουσμένη έκφραση, λέει: «Μπορείς να παρανομήσεις, αρκεί να μη σε πιάσουν!» Μία προτροπή που πέρασε για τα καλά, δυστυχώς, στο ελληνικό συνειδησιακό DNA της μεταπολιτευτικής περιόδου. Όμως, υπάρχει ένα κρίσιμο – και, φοβάμαι, ρητορικό – ερώτημα: έχει αυτή η Πολιτεία τη διάθεση να ελέγξει ουσιαστικά την τήρηση των νόμων της; (Θα αποφύγω να διευρύνω το ερώτημα στο κατά πόσον η ίδια η Πολιτεία τούς τηρεί απαρέγκλιτα...)

Όποιος κυκλοφορεί καθημερινά στους δρόμους, βλέπει την παρανομία ολοζώντανη και τρισδιάστατη. Η στάση ενός αυτοκινήτου μπροστά στο κόκκινο φως ενός σηματοδότη επαφίεται στον... πατριωτισμό του οδηγού, ακόμα και αν κάποιοι αφελείς πεζοί έχουν ήδη ξεκινήσει να περνούν τη διάβαση εμπιστευόμενοι το πράσινο ανθρωπάκι στο φανάρι... Ο νεαρός με το μηχανάκι, που εκτελεί το ιερό λειτούργημα του delivery πίτσας, σουβλακίων και άλλων γευστικών απολαύσεων, δεν έχει το παραμικρό πρόβλημα να κινείται αντίθετα σε μονόδρομους, ή να ανεβαίνει «με χίλια» στο πεζοδρόμιο για να κόψει δρόμο, απειλώντας την σωματική ακεραιότητα ανθρώπων που περπατούν αμέριμνα... Και, αρκεί ένας μερακλής να παρκάρει «για λίγο» πάνω στη στροφή του λεωφορείου προκειμένου να πιει τον καφέ του δύο στενά πιο κάτω, για να προκληθεί κυκλοφοριακό χάος σε μία ολόκληρη περιοχή. Όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, το «άγρυπνο μάτι» των αρμόδιων αρχών μάλλον ξαγρυπνά κάπου αλλού, με αποτέλεσμα την de facto νομιμοποίηση των οδικών παρεκκλίσεων.

Το πιο κωμικό ηχογραφημένο μήνυμα που ακουγόταν (σε τέσσερις γλώσσες, μάλιστα!) στα μαζικά μέσα μεταφοράς τις μέρες των «σκληρών» μέτρων κατά της πανδημίας, ήταν εκείνο που ενημέρωνε τους επιβάτες ότι η χρήση μάσκας ήταν υποχρεωτική. Και το αποκαλώ «κωμικό» επειδή καμία αρχή δεν έμπαινε ποτέ στον κόπο να ελέγξει την εφαρμογή του στην πράξη. Έτσι, οι επιβάτες που ανήκαν σε ευπαθείς ομάδες αναγκάζονταν να φορούν διπλές μάσκες για να προστατευτούν. Ή, ακολουθώντας τις ειρωνικές προτροπές κάποιων «νταήδων» συνεπιβατών τους, κατέληγαν να αποφεύγουν τις μετακινήσεις με τα δημόσια μέσα μεταφοράς.

Παρεμπιπτόντως, η διαδρομή με το μετρό της Αθήνας εξακολουθεί να είναι δωρεάν για τους μισούς επιβάτες, περίπου. Αρκεί κάποιος να είναι αρκετά σβέλτος ώστε να περάσει την πύλη τη στιγμή που ανοίγει, δαπάναις του προπορευόμενου «κορόιδου» που επιμένει να πληρώνει για τις μετακινήσεις του με τα ΜΜΜ, αλλά και του γενναιόδωρου κράτους που αποφεύγει να κακοκαρδίσει τον πολίτη ασκώντας στοιχειώδη έλεγχο...

Η κατάσταση διαρκούς ανομίας στα πανεπιστήμια είναι μία άλλη πονεμένη ιστορία. Η κυβέρνηση, βέβαια, τύποις εισήγαγε θεσμικά μέτρα για την περιφρούρηση της τάξης (λυπάμαι αν η τελευταία λέξη ενοχλεί) και την προστασία διδασκόντων και διδασκομένων. Όμως, οι στόχοι αυτοί δείχνουν να βρίσκονται ακόμα στη σφαίρα του υποθετικού και, τελικά, του πρακτικά ανέφικτου. Ίσως το πολιτικό κόστος από μια ενδεχόμενη δυσαρέσκεια μίας δυναμικής μειοψηφίας της νέας γενιάς βαραίνει περισσότερο από την ποιότητα της ανώτατης εκπαίδευσης στη χώρα...

Και, μια και πιάσαμε την εκπαίδευση, ας θυμηθούμε ότι το κυρίαρχο σύνθημα της ιστορικής εξέγερσης του Πολυτεχνείου ήταν το τρίπτυχο «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία». Φοβάμαι ότι, για κάποιους από εκείνους που σήμερα το αναπολούν με επετειακή συγκίνηση, η λέξη «ελευθερία» έχει καταντήσει να σημαίνει «ασυδοσία». Γιατί, η ελευθερία είναι πλέον τόσο αυτονόητο συστατικό της δημοκρατίας μας που, η όποια διεκδίκησή της μοιάζει με παραβίαση ανοιχτής θύρας. Η σκέψη που τρομάζει είναι ότι το διεκδικούμενο δεν είναι πλέον η άσκηση δικαιωμάτων στο πλαίσιο του νόμου, αλλά το «δικαίωμα» στην παραβίαση του νόμου όταν αυτός δεν υπηρετεί τις ανάγκες μας. Εξαντλώντας τα όρια του σουρεαλιστικού χιούμορ, θα λέγαμε ότι, ίσως κάποια μέρα, ο μόνος νόμος που θα εφαρμόζεται χωρίς εξαίρεση σε αυτή τη χώρα θα είναι εκείνος που ορίζει ότι όλοι οι άλλοι νόμοι εφαρμόζονται κατ' εξαίρεση!

Ζώντας σε μία κοινωνία όπου η έκφραση «νόμος και τάξη» λογίζεται ως περίπου φασιστικό σύνθημα, θυμάμαι μια εμπειρία μου σε κάποια άλλη κοινωνία, κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1980...

Ο ταχυδρόμος στην κωμόπολη της Γιούτα ήταν πάντα φιλικός και ευπροσήγορος, παρά την φιλοπαίγμονα διάθεση του σκύλου μου απέναντί του (την οποία δεν έδειχνε να συμμερίζεται). Όταν ερχόταν αλληλογραφία από Ελλάδα, άκουγα από μακριά τη φωνή του καλόκαρδου Αμερικανού να αναγγέλλει χαρούμενα: “Hey, Papachristou, letter from Greece!” Στα πακέτα που μου έστελναν οι δικοί μου, συχνά τρύπωναν και λίγους ξηρούς καρπούς, αγαπημένο σνακ ανθρώπων και σκύλου σε εκείνο το σπίτι. Κάποια φορά έκανα το αυτονόητο: από ευγένεια, ετοίμασα ένα μικρό σακουλάκι φουντούκια και πήγα να το προσφέρω στον φιλότιμο ταχυδρόμο.

Ξάφνου, η γνώριμη φιλική του έκφραση εξαφανίστηκε, και το ύφος του πήρε μια απρόσμενη τροπή προς το αυστηρό: «Αν δεν σε εκτιμούσα τόσο, Papachristou, θα μπορούσα να σε αναφέρω στις αρχές!» Καθώς έμεινα εμβρόντητος, μου εξήγησε: «Η χειρονομία σου θα μπορούσε να εκληφθεί ως απόπειρα δωροδοκίας κρατικού λειτουργού!»

Φαντάζομαι πως, ίσως ακόμα και αρκετοί Αμερικανοί θα εύρισκαν μία τέτοια στάση ιδιαίτερα τυπολατρική. Το περιστατικό, όμως, είναι ενδεικτικό της προσήλωσης μιας κοινωνίας στους νόμους που οι ίδιοι οι εκπρόσωποί της ψηφίζουν. Μίας κοινωνίας στην οποία η φοροδιαφυγή αποτελεί μέγιστο αδίκημα και επισύρει βαρύτατες ποινές, όπως και η οδήγηση μετά από κατανάλωση αλκοόλ (στη χώρα μας, μόνο οι «ξενέρωτοι» αρνούνται να οδηγήσουν αν έχουν πιει έστω και ένα ποτήρι).

Σε αυτή τη χώρα έχουμε εθιστεί επικίνδυνα στην ιδέα ότι η παραβίαση των νόμων δεν είναι σπουδαία υπόθεση, «αρκεί να μη μας πιάσουν». Γιατί, λίγο – πολύ, όλοι κάποτε χρειάστηκε να δώσουμε «φουντούκια» για να κάνουμε πιο εύκολα τη δουλειά μας, συναλλασσόμενοι με ένα σύστημα όπου οι συνειδήσεις είναι διάτρητες και οι νόμοι αφορούν κατά κύριο λόγο την συμπαθή αλλά απαξιωμένη τάξη των «κορόιδων»...

Στον κβαντικό μικρόκοσμο, με τον οποίο ξεκίνησε τούτη η συζήτηση, η φαινομενική παραβίαση των μακροσκοπικών φυσικών νόμων είναι μία εγγενής ιδιότητα που σχετίζεται με την κβαντική αβεβαιότητα. Έτσι, σύμφωνα με την σχετική θεωρία, η «παρανομία» αποτελεί μέρος των ίδιων των νόμων της Φύσης (μία υπόθεση που μπορούσε να κάνει έξαλλο τον Αϊνστάιν!).

Αυτός ο κβαντικός παραλογισμός παύει να υφίσταται καθώς μεταβαίνουμε από την κλίμακα του μικροσκοπικού σε εκείνη του μακρόκοσμου στον οποίο ζούμε. Εκεί, οι δημοκρατικές ανθρώπινες κοινωνίες (εξαιρώ τα αυταρχικά συστήματα) διέπονται από θεσμικούς κανόνες που καθορίζουν τα σύνορα ανάμεσα στο νόμιμο και το παράνομο. Και, τα σύνορα αυτά, με τη σειρά τους, ορίζουν ως πού μπορεί να εκτείνεται η ανθρώπινη ελευθερία ώστε να μην διολισθαίνει στην ασυδοσία.

Όλα αυτά προϋποθέτουν, εν τούτοις, ότι η Πολιτεία είναι διατεθειμένη να ασκήσει την αναγκαία εποπτεία για την τήρηση των νόμων της από τους πολίτες (και από το ίδιο το σύστημα εξουσίας, συμπληρώνω). Γιατί, τα «στραβά μάτια» εκ μέρους της Πολιτείας είναι κάτι αντίστοιχο με την κβαντική αβεβαιότητα στον μικρόκοσμο, αφού δίνει το δικαίωμα στην παρανομία να αναβαθμιστεί σε de facto «νομιμότητα». Στην κβαντομηχανική αυτό είναι καλοδεχούμενο (κι ας λέει ο Αϊνστάιν!). Στις ανθρώπινες κοινωνίες, όμως, οδηγεί στο χάος...

ΤΟ ΒΗΜΑ

Ο εχθρός εντός των τειχών...

Υπάρχει μία βασική διαφορά ανάμεσα σε έναν αμυντικό και έναν ρατσιστικό πόλεμο: Το να σκοτώνεις τον "Χ" που σε απειλεί είναι άλλο από το να τον δολοφονείς επειδή και μόνο είναι ο "Χ"...

Το κείμενο που παρατίθεται πιο κάτω γράφηκε τον Δεκέμβριο του 2015, ένα μήνα μετά την πολύνεκρη τρομοκρατική επίθεση στο Παρίσι. Το μήνυμα ήταν απλό: η Ευρώπη εκκολάπτει στο εσωτερικό της τους ίδιους τους εχθρούς της. Κι ο νέος αυτός "ναζισμός" δεν επιβάλλεται έξωθεν με "αστραπιαίο πόλεμο", αλλά καλλιεργεί μεθοδικά και ύπουλα τις συνθήκες για βίαιη κατάλυση του δυτικού πολιτισμού εκ των έσω. Και, στόχος του ρατσιστικού μαζικού εγκλήματος δεν είναι πλέον η φυλή αλλά η διαφορετικότητα στη θρησκευτική πίστη.

Ό,τι μισεί τον δυτικό τρόπο ζωής και τις δυτικές αξίες, και αδυνατεί να αφομοιωθεί και να συνυπάρξει μαζί τους, αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Ας το έχουν αυτό υπόψη οι "ευαίσθητοι" συμπολίτες που ζητούν ελεύθερες διελεύσεις και ανεξέλεγκτες "μεταναστεύσεις". Γιατί, αν ο πόλεμος ενάντια στο Ισραήλ γενικευτεί σε ιερό πόλεμο κατά της Δύσης, οι εχθροί θα βρίσκονται ήδη εντός των τειχών. Και δεν θα λυπηθούν ούτε εκείνους που τους καλοδέχτηκαν...

Το «Τέταρτο Ράιχ» δεν μιλά γερμανικά…

ΚΠ

ΤΟ ΒΗΜΑ - Το άλλο πρόσωπο της σκοτεινής κυρίας

Πώς μία περιήγηση στα «πέτρινα σπίτια», κάτω από τον λόφο του Φιλοπάππου, αποκάλυψε σχετικά άγνωστες πτυχές μίας από τις πιο σκοτεινές προσωπικότητες της νεοελληνικής Ιστορίας...

Η ελληνική Ιστορία είναι ένα χρονικό μεγάλων και αγεφύρωτων αντιθέσεων. Εμφύλιες συγκρούσεις ξέσπασαν ακόμα και κατά τη διάρκεια εθνικών αγώνων για ανεξαρτησία ή απελευθέρωση από ξένους κατακτητές. Αλλά, και σε καιρούς ειρήνης, το πολιτικό σκηνικό στη χώρα θα μπορούσε να περιγραφεί σαν μανιχαϊκό δίπολο όπου το «απόλυτο καλό» μαχόταν για την εξουσία ενάντια στο «απόλυτο κακό». Η ψύχραιμη και υπερβατική σύνθεση (φαινομενικά) αντίθετων πολιτικών θέσεων δεν ταίριασε ποτέ με τον εκρηκτικό μεσογειακό χαρακτήρα μας...

Η δεκαετία του ’60 χαρακτηρίστηκε από τέτοιες ακραίες αντιθέσεις. Κι αυτές γέννησαν πολιτικά τέρατα, με κορυφαίο τη δικτατορία των συνταγματαρχών. Σκοτεινός υπήρξε, αναμφίβολα, ο ρόλος των Ανακτόρων, με αποκορύφωμα την θεσμική κρίση του 1965 που οδήγησε στην πτώση μίας δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης και προετοίμασε την έλευση της δικτατορίας.

Σκοτεινότερη όλων, την εποχή εκείνη, φαντάζει μία γυναικεία μορφή που, για ένα μεγάλο μέρος των δημοκρατικών συνειδήσεων, συμβόλισε και συνεχίζει να συμβολίζει το απόλυτο κακό στη νεότερη ελληνική Ιστορία. Η ιστορική απόσταση, εν τούτοις, μας επιτρέπει τώρα να υπερβούμε για μια στιγμή την δαιμονική εικόνα της και να αναδείξουμε, δίχως ταμπού, μία άλλη, λιγότερο γνωστή πλευρά της αμφιλεγόμενης αυτής προσωπικότητας. Έτσι τουλάχιστον όπως την πληροφορήθηκα μέσα από μία απρόσμενη συζήτηση κάτω από τον λόφο του Φιλοπάππου...

Περπατώντας στη «Συνοικία το Όνειρο»...

Η ταινία, γκρίζα και καταθλιπτική όσο λίγες στο είδος της, μου ασκεί πάντα μία παράξενη γοητεία. Και το μέρος που γυρίστηκε αποτελεί σταθερή πρόκληση για τους απογευματινούς περιπάτους μου. Μιλώ για το νεορεαλιστικό αριστούργημα του Αλέκου Αλεξανδράκη με τον μελαγχολικά ειρωνικό τίτλο «Συνοικία το Όνειρο» (1961).

Τα γυρίσματα της ταινίας έγιναν στην περιοχή του «Ασύρματου», ανάμεσα στα Άνω Πετράλωνα και τον λόφο του Φιλοπάππου. Την εποχή των γυρισμάτων υπήρχαν ακόμα μερικές παράγκες από τον συνοικισμό των προσφύγων που είχαν έρθει το 1922 από την Αττάλεια, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σιγά - σιγά οι παράγκες αντικαταστάθηκαν από τα «πέτρινα σπίτια», που χτίστηκαν με πρωτοβουλία της τότε βασίλισσας Φρειδερίκης.

Οι παρεμβάσεις της Φρειδερίκης στην πολιτική ζωή του τόπου είναι ένα ζήτημα που έχει συζητηθεί εξαντλητικά, και δεν πρόκειται να μας απασχολήσει εδώ. Ας την κρίνει η Ιστορία... Θα μεταφέρω, απλά, αυτά που άκουσα το καλοκαίρι από κάτοικο της περιοχής, εγγονό προσφύγων από την Αττάλεια (τέτοια συναπαντήματα μου προκαλούν ιδιαίτερη συγκίνηση, αφού κι εγώ εγγονός προσφύγων είμαι).

Μία απρόσμενη «συνέντευξη»

Εκείνο το απόγευμα είχα πάει στα «πέτρινα», κάτω από τον περιφερειακό του Φιλοπάππου, για να βγάλω μερικές φωτογραφίες. Έξω από ένα σπίτι καθόταν ένας άντρας γύρω στα 75. Τον ρώτησα αν θα πείραζε να φωτογραφίσω το σπίτι του. «Βγάλε όσες φωτογραφίες θες», μου απάντησε πρόθυμα. Μετά πιάσαμε κουβέντα για την ιστορία του συνοικισμού. «Πρώτα ζούσαμε σε παράγκες και μετά μπήκαμε να ζήσουμε σαν άνθρωποι σ' αυτά τα σπίτια», ξεκίνησε να λέει. «Κι ας μείναμε φτωχοί... Ας είναι καλά η βασίλισσα που ενδιαφέρθηκε για μας!» 

Αυτό δεν με εντυπωσίασε ιδιαίτερα. Η συνέχεια, όμως, πραγματικά με ξάφνιασε:

«Το ξέρεις ότι ερχόταν εδώ κι επισκεπτόταν τους πρόσφυγες; Ούτε φωτογραφίες, ούτε δημοσιογράφοι, τίποτα! Μόνο δυο - τρεις σωματώδεις τύποι ήταν μαζί, που τη φυλάγανε. Πήγαινε στα σπίτια, έπινε καφέ και έπιανε κουβέντα, σαν να 'τανε γειτόνισσα. Να, εδώ πιο κάτω που είναι εκείνο το σπίτι πήγαινε πιο πολύ.»

Η ιστορία έχει και... αθλητικό ενδιαφέρον:

«Μια φορά είχε πάει στην αλάνα, να δει τα αγόρια που έπαιζαν μπάλα. Τι μπάλα, δηλαδή; Από κουρέλια την είχαν φτιάξει! Κάποια στιγμή η μπάλα ήρθε στα πόδια της. Ένας ψηλός πήγε να την πάρει, και τότε εκείνη του λέει: ‘Με τέτοια μπάλα παίζετε εδώ;’ Κάτι ψιθύρισε σε έναν από τη συνοδεία της, κι εκείνος έφυγε αμέσως. Όταν ξαναγύρισε κρατούσε τρεις μπάλες δερμάτινες. Ξέρεις τι σήμαινε δερμάτινη μπάλα εκείνη την εποχή; Τα παιδιά ένιωσαν σαν να έπαιζαν τώρα σε παγκόσμιο κύπελλο ποδοσφαίρου!»

Ευχαρίστησα τον ευγενικό κύριο για την κουβέντα και συνέχισα την φωτογραφική περιδιάβαση στα «πέτρινα»...

Γνωρίζω τις ενστάσεις, είναι σαν να τις ακούω ήδη: «Η αποκατάσταση των προσφύγων στου Φιλοπάππου δεν ήταν πράξη φιλανθρωπίας. Εντάσσεται στην πολιτική ‘βιτρίνας’ του τότε καθεστώτος. Και, στο κάτω - κάτω, η βασίλισσα δεν τα έβαλε από την τσέπη της, λεφτά του ελληνικού λαού ήταν!»

Δεν προτίθεμαι να αποδυθώ σε αναδρομικές δίκες προθέσεων. Άλλωστε, δεν είμαι ιστορικός. Παρέθεσα κάποια πράγματα που άκουσα με τα ίδια μου τα αυτιά και τα μεταφέρω εδώ όσο πιστά μπορώ να τα θυμηθώ. Ίσως κι από μία ενδόμυχη ανάγκη να θέσω σε αμφισβήτηση τη μανιχαϊκή βεβαιότητά μας πως στην Ιστορία υπάρχει μόνο το απόλυτο καλό και το απόλυτο κακό.

Οφείλω πάντως να ομολογήσω ότι αυτή ήταν η πρώτη φορά στη ζωή μου που ένιωσα ένα κάποιο αίσθημα συμπάθειας για τη Φρειδερίκη. Τη μόνη γυναίκα που δεν κατόρθωσε να δαμάσει με την προσωπική του γοητεία ο Καραμανλής. Αν και κάποιες γλώσσες λένε πως, πίσω από την παράλογη οργή ίσως να κρύβονταν – ένθεν και ένθεν – ανεκπλήρωτοι πόθοι...

ΤΟ ΒΗΜΑ