Όταν η ίδια η Φύση δίνει παραδείγματα και αντιπαραδείγματα κοινωνικής συμπεριφοράς. Σκέψεις με αφορμή μια επιδημία...
Ένα από τα βασικά πράγματα που εξηγούμε στους σπουδαστές μας στο πλαίσιο των μαθημάτων της Κβαντικής Φυσικής είναι η διαφορά ανάμεσα στα φερμιόνια και τα μποζόνια. Με πολύ απλά λόγια, τα στοιχειώδη σωμάτια της ύλης (π.χ., ηλεκτρόνια) είναι φερμιόνια, ενώ τα κβάντα της ακτινοβολίας (φωτόνια) είναι μποζόνια.
Τα φερμιόνια έχουν την τάση να είναι «μοναχικά»: δύο όμοια φερμιόνια, σε ίδιες ακριβώς κβαντικές καταστάσεις (όπως ενέργεια ή στροφορμή) απαγορεύεται να βρίσκονται στο ίδιο κβαντικό σύστημα (άτομο, μόριο, κλπ.). Αντίθετα, τα μποζόνια είναι πολύ «κοινωνικά»: τους αρέσει να συναθροίζονται σε ομάδες όμοιων σωματίων με ίδιες κβαντικές ιδιότητες. Και μάλιστα, όσο πιο πολλά μαζεύονται, τόσο πιο πολλά «θέλουν» να μπουν στην παρέα!
Τα παραπάνω δεν είναι τυχαίες επιλογές της Φύσης. Αν τα ηλεκτρόνια ήταν μποζόνια δεν θα υπήρχε η δομή του ατόμου όπως την ξέρουμε και, σαν συνέπεια, ολόκληρος ο κόσμος θα ήταν μία εξαιρετικά συμπυκνωμένη και ουσιαστικά «νεκρή» μάζα. Από την άλλη, αν τα φωτόνια ήταν φερμιόνια δεν θα έφταναν ποτέ στη Γη οι ηλιακές ακτίνες που μεταφέρουν φως και ζέστη, στοιχεία απαραίτητα για τη ζωή.
Θέλοντας να εξηγήσω στους φοιτητές μου τη συμπεριφορά των μποζονίων, τους προτείνω το εξής απλό πείραμα: Ας σταθεί κάποιος κάτω από μία πολυκατοικία κοιτάζοντας επίμονα και δείχνοντας προς την κατεύθυνση οποιασδήποτε μπαλκονόπορτας. Σε λίγο, όταν ένας περαστικός κοντοσταθεί για να ρωτήσει τι συμβαίνει, η απάντηση να είναι ότι ακούστηκε μία κραυγή από εκείνη την κατεύθυνση. Περνώντας κάποιος άλλος και βλέποντας δύο να κοιτάζουν επίμονα προς την πολυκατοικία, σίγουρα θα σταθεί κι αυτός να δει τι συμβαίνει. Ο επόμενος, που θα δει τρεις μαζεμένους, θα είναι ακόμα πιο περίεργος να μάθει, και όσο μεγαλώνει ο αριθμός των συναθροισμένων, τόσο θα μεγαλώνει και η περιέργεια των νέων περαστικών. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερο γίνεται το πλήθος, τόσο αυξάνει και η τάση να μεγαλώσει ακόμα περισσότερο! Με αυτό τον μηχανισμό συναθροίζονται και τα φωτόνια για να δημιουργήσουν μία πανίσχυρη ακτίνα λέιζερ.
Με ανάλογο τρόπο διαδίδεται ο πανικός σε μία κοινωνία που βρίσκεται υπό το κράτος του φόβου για κάποιο επικείμενο δεινό, όπως π.χ. μια οικονομική κατάρρευση. Αρκεί ένας να κάνει την αρχή τηλεφωνώντας σε κάποιον γνωστό και λέγοντας, π.χ., «η Μαρία, που γνωρίζει καλά την ιδιαιτέρα γραμματέα του τάδε υπουργού, μου είπε εμπιστευτικά και με απόλυτη σιγουριά ότι την άλλη Δευτέρα οι τράπεζες δεν θα ανοίξουν γιατί την Κυριακή το βράδυ θα ανακοινωθεί αιφνιδιαστικά η χρεοκοπία της χώρας»! Δεν χρειάζεται να εξηγήσω πόσο εύκολα τέτοιες αρχικά περιορισμένης κλίμακας διαδόσεις μπορεί να αποκτήσουν εκρηκτικές διαστάσεις οδηγώντας την κοινωνία σε πανικό, με αποτέλεσμα οι τράπεζες να αδειάσουν από ρευστό και να κινδυνέψουν στ' αλήθεια να καταρρεύσουν. Έτσι, μία επιπόλαιη διάδοση μπορεί να γίνει, τελικά, αυτοεκπληρούμενη προφητεία με ανυπολόγιστες συνέπειες. (Παρεμπιπτόντως, ένα τέτοιο τηλεφώνημα περί «Μαρίας που γνώριζε πολλά» είχα δεχθεί κι εγώ από συγγενικό μου πρόσωπο, μεσούσης της οικονομικής κρίσης. Ευτυχώς αντιστάθηκα τότε στον πειρασμό να διακινήσω περαιτέρω την «πληροφορία». Πολύ αργότερα, βέβαια, κάποιος υπουργός με κακόγουστα ανορθόγραφο όνομα έκλεισε στ’ αλήθεια τις τράπεζες...)
«Μποζονικά» χαρακτηριστικά εμφανίζει, δυστυχώς, και η εξάπλωση μίας επιδημίας σε μια χώρα, ή ακόμα και σε μια ήπειρο. Το επιβεβαιώνουν τούτες τις μέρες με τρομακτικές προγνώσεις οι λοιμωξιολόγοι, που μιλούν χωρίς περιστροφές για μία κατάσταση που τείνει να γίνει ανεξέλεγκτη σε ό,τι αφορά τον διαβόητο, πλέον, κορωνοϊό. Δεν γνωρίζω πόσο ακριβής είναι ο χρησιμοποιούμενος όρος «εκθετική αύξηση» για τον ολοένα διογκούμενο αριθμό των κρουσμάτων, όμως σε κάθε περίπτωση το σενάριο είναι εφιαλτικό. Και, όπως συμβαίνει σε ένα κβαντικό σύστημα μποζονίων, όσο αυξάνουν τα κρούσματα τόσο αυξάνει και η τάση τους να γίνουν ακόμα περισσότερα!
Ίσως ακούγεται κυνικό, όμως το μόνο που θα μπορούσε να βοηθήσει στον έλεγχο της εξάπλωσης της επιδημίας είναι ο ίδιος ο φόβος, ο οποίος επιβάλλει περιορισμό στην κινητικότητα και μεγαλύτερη υπευθυνότητα σε θέματα υγιεινής. Το κακό είναι ότι ο φόβος οδηγεί σε λανθασμένες συμπεριφορές όταν δεν συνοδεύεται από ορθολογισμό. Και, σε συλλογικό επίπεδο, αυτή η απουσία ορθολογισμού έχει σαν αποτέλεσμα τον πανικό. Από την άλλη, εξίσου επικίνδυνη είναι η απουσία του φόβου όταν και πάλι δεν υπαγορεύεται από τη λογική. Και στις δύο περιπτώσεις η συμπεριφορά ενός κοινωνικού υποσυνόλου μπορεί να αποδειχθεί προβληματική έως καταστροφική για ολόκληρη την κοινωνία.
Ας πάρουμε πρώτα την περίπτωση όπου ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας λειτουργεί υπό το κράτος ακραίου φόβου. Τα φαινόμενα που συνοδεύουν τον πανικό τα βιώνουμε ήδη στις γειτονιές μας. Μεταξύ άλλων, παράλογος αγοραστικός παροξυσμός που οδηγεί σε εξαφάνιση βασικών αγαθών στα σούπερ-μάρκετ και σε ελλείψεις φαρμακευτικού υλικού στα φαρμακεία, σε είδη μάλιστα που για κάποιους ασθενείς (ιδιαίτερα τους ανοσοκατασταλμένους) είναι απόλυτα αναγκαία για την προστασία τους από την επιδημία.
Στο άλλο άκρο, περιφρονώντας ή και χλευάζοντας τον κίνδυνο – η αίσθηση του οποίου είναι «για τις κότες»! – πολλοί νέοι βρέθηκαν πρόσφατα να συναγελάζονται αμέριμνα σε πλατείες και κοσμοβριθείς τόπους διασκέδασης, ενώ και οι μεγαλύτεροι ελάχιστα έδωσαν το καλό παράδειγμα στοιβαγμένοι σε ατέλειωτες ουρές στα σούπερ-μάρκετ ή, ακόμα χειρότερα, συρρέοντας απτόητοι στα καρναβάλια και τις παραλίες και δηλώνοντας με ύφος αύθαδες, «εμάς δεν μας πιάνει τίποτα»! Μέχρι, φυσικά, να βρει κάποιον το κακό, το οποίο δυστυχώς δεν θα περιοριστεί σε εκείνον και μόνο...
Αγνοώντας, λοιπόν, το αίσθημα της ατομικής ευθύνης (ή, τουλάχιστον, διαχέοντάς το μέσα στον ιστό μίας απρόσωπης κοινωνικής μάζας) πολλά μέλη της κοινωνίας, μικρά και μεγάλα, συμπεριφέρονται απέναντι σε έναν ακραίο κίνδυνο με ομαδική ανευθυνότητα της οποίας το μέγεθος αυξάνει με ανάλογο τρόπο όπως το πλήθος ενός κβαντικού συστήματος μποζονίων: όσο μεγαλύτερη η ομάδα, τόσο πιο ανεύθυνα αυτή τείνει να συμπεριφέρεται.
Είναι άραγε κακό, σε κάθε περίπτωση ανεξαιρέτως, οι άνθρωποι να λειτουργούν «σαν μποζόνια»; Εξαρτάται... Όχι, αν πρόκειται για εκδηλώσεις συνεργασίας και πράξεις αλληλεγγύης με σκοπό το κοινό καλό. Ναι, όμως, αν πρόκειται για κινήσεις εκτός λογικής που έχουν την τάση να συμπαρασύρουν όλο και περισσότερους σε συμπεριφορές καταστροφικές για το σύνολο. Και ακόμα: Ναι, αν πρόκειται για ομαδοποιήσεις κλειστών συμφερόντων και δημιουργία «συντεχνιακών» στεγανών που αποσαθρώνουν το κοινωνικό συνεχές. Και, ναι, αν πρόκειται για συσπειρώσεις γύρω από επικίνδυνα δημαγωγικά καλέσματα πολιτικών καιροσκόπων (ποιος ξεχνά το εθνικά αυτοκαταστροφικό καλοκαίρι του 2015;).
Και τα φερμιόνια, με την εξ ορισμού μοναχική τους πορεία; Θα πρέπει ή όχι οι άνθρωποι να τα μιμούμαστε στη συμπεριφορά μας ως κοινωνικές μονάδες; Εξαρτάται και πάλι... Ναι, όταν οφείλουμε να αναγνωρίζουμε και να αναλαμβάνουμε την ατομική μας ευθύνη απέναντι στον άλλο. Ναι, όταν ο καθένας μας επιλέγει να ακολουθήσει τις επιταγές της συνείδησής του ενάντια στις περιρρέουσες ευτέλειες των πολλών. Όχι, όταν λειτουργούμε σαν ανώριμα εγωκεντρικά παιδιά που δεν είναι σε θέση να σκεφτούν οτιδήποτε έξω από την προσωπική τους βολή και το ατομικό τους συμφέρον.
Η δραματική συγκυρία των ημερών είναι ένα κρίσιμο τεστ για όλους μας. Ίσως και μία μοναδική ευκαιρία να μάθουμε, τελικά, ποιοι στ’ αλήθεια είμαστε...
Aixmi.gr
Ένα από τα βασικά πράγματα που εξηγούμε στους σπουδαστές μας στο πλαίσιο των μαθημάτων της Κβαντικής Φυσικής είναι η διαφορά ανάμεσα στα φερμιόνια και τα μποζόνια. Με πολύ απλά λόγια, τα στοιχειώδη σωμάτια της ύλης (π.χ., ηλεκτρόνια) είναι φερμιόνια, ενώ τα κβάντα της ακτινοβολίας (φωτόνια) είναι μποζόνια.
Τα φερμιόνια έχουν την τάση να είναι «μοναχικά»: δύο όμοια φερμιόνια, σε ίδιες ακριβώς κβαντικές καταστάσεις (όπως ενέργεια ή στροφορμή) απαγορεύεται να βρίσκονται στο ίδιο κβαντικό σύστημα (άτομο, μόριο, κλπ.). Αντίθετα, τα μποζόνια είναι πολύ «κοινωνικά»: τους αρέσει να συναθροίζονται σε ομάδες όμοιων σωματίων με ίδιες κβαντικές ιδιότητες. Και μάλιστα, όσο πιο πολλά μαζεύονται, τόσο πιο πολλά «θέλουν» να μπουν στην παρέα!
Τα παραπάνω δεν είναι τυχαίες επιλογές της Φύσης. Αν τα ηλεκτρόνια ήταν μποζόνια δεν θα υπήρχε η δομή του ατόμου όπως την ξέρουμε και, σαν συνέπεια, ολόκληρος ο κόσμος θα ήταν μία εξαιρετικά συμπυκνωμένη και ουσιαστικά «νεκρή» μάζα. Από την άλλη, αν τα φωτόνια ήταν φερμιόνια δεν θα έφταναν ποτέ στη Γη οι ηλιακές ακτίνες που μεταφέρουν φως και ζέστη, στοιχεία απαραίτητα για τη ζωή.
Θέλοντας να εξηγήσω στους φοιτητές μου τη συμπεριφορά των μποζονίων, τους προτείνω το εξής απλό πείραμα: Ας σταθεί κάποιος κάτω από μία πολυκατοικία κοιτάζοντας επίμονα και δείχνοντας προς την κατεύθυνση οποιασδήποτε μπαλκονόπορτας. Σε λίγο, όταν ένας περαστικός κοντοσταθεί για να ρωτήσει τι συμβαίνει, η απάντηση να είναι ότι ακούστηκε μία κραυγή από εκείνη την κατεύθυνση. Περνώντας κάποιος άλλος και βλέποντας δύο να κοιτάζουν επίμονα προς την πολυκατοικία, σίγουρα θα σταθεί κι αυτός να δει τι συμβαίνει. Ο επόμενος, που θα δει τρεις μαζεμένους, θα είναι ακόμα πιο περίεργος να μάθει, και όσο μεγαλώνει ο αριθμός των συναθροισμένων, τόσο θα μεγαλώνει και η περιέργεια των νέων περαστικών. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερο γίνεται το πλήθος, τόσο αυξάνει και η τάση να μεγαλώσει ακόμα περισσότερο! Με αυτό τον μηχανισμό συναθροίζονται και τα φωτόνια για να δημιουργήσουν μία πανίσχυρη ακτίνα λέιζερ.
Με ανάλογο τρόπο διαδίδεται ο πανικός σε μία κοινωνία που βρίσκεται υπό το κράτος του φόβου για κάποιο επικείμενο δεινό, όπως π.χ. μια οικονομική κατάρρευση. Αρκεί ένας να κάνει την αρχή τηλεφωνώντας σε κάποιον γνωστό και λέγοντας, π.χ., «η Μαρία, που γνωρίζει καλά την ιδιαιτέρα γραμματέα του τάδε υπουργού, μου είπε εμπιστευτικά και με απόλυτη σιγουριά ότι την άλλη Δευτέρα οι τράπεζες δεν θα ανοίξουν γιατί την Κυριακή το βράδυ θα ανακοινωθεί αιφνιδιαστικά η χρεοκοπία της χώρας»! Δεν χρειάζεται να εξηγήσω πόσο εύκολα τέτοιες αρχικά περιορισμένης κλίμακας διαδόσεις μπορεί να αποκτήσουν εκρηκτικές διαστάσεις οδηγώντας την κοινωνία σε πανικό, με αποτέλεσμα οι τράπεζες να αδειάσουν από ρευστό και να κινδυνέψουν στ' αλήθεια να καταρρεύσουν. Έτσι, μία επιπόλαιη διάδοση μπορεί να γίνει, τελικά, αυτοεκπληρούμενη προφητεία με ανυπολόγιστες συνέπειες. (Παρεμπιπτόντως, ένα τέτοιο τηλεφώνημα περί «Μαρίας που γνώριζε πολλά» είχα δεχθεί κι εγώ από συγγενικό μου πρόσωπο, μεσούσης της οικονομικής κρίσης. Ευτυχώς αντιστάθηκα τότε στον πειρασμό να διακινήσω περαιτέρω την «πληροφορία». Πολύ αργότερα, βέβαια, κάποιος υπουργός με κακόγουστα ανορθόγραφο όνομα έκλεισε στ’ αλήθεια τις τράπεζες...)
«Μποζονικά» χαρακτηριστικά εμφανίζει, δυστυχώς, και η εξάπλωση μίας επιδημίας σε μια χώρα, ή ακόμα και σε μια ήπειρο. Το επιβεβαιώνουν τούτες τις μέρες με τρομακτικές προγνώσεις οι λοιμωξιολόγοι, που μιλούν χωρίς περιστροφές για μία κατάσταση που τείνει να γίνει ανεξέλεγκτη σε ό,τι αφορά τον διαβόητο, πλέον, κορωνοϊό. Δεν γνωρίζω πόσο ακριβής είναι ο χρησιμοποιούμενος όρος «εκθετική αύξηση» για τον ολοένα διογκούμενο αριθμό των κρουσμάτων, όμως σε κάθε περίπτωση το σενάριο είναι εφιαλτικό. Και, όπως συμβαίνει σε ένα κβαντικό σύστημα μποζονίων, όσο αυξάνουν τα κρούσματα τόσο αυξάνει και η τάση τους να γίνουν ακόμα περισσότερα!
Ίσως ακούγεται κυνικό, όμως το μόνο που θα μπορούσε να βοηθήσει στον έλεγχο της εξάπλωσης της επιδημίας είναι ο ίδιος ο φόβος, ο οποίος επιβάλλει περιορισμό στην κινητικότητα και μεγαλύτερη υπευθυνότητα σε θέματα υγιεινής. Το κακό είναι ότι ο φόβος οδηγεί σε λανθασμένες συμπεριφορές όταν δεν συνοδεύεται από ορθολογισμό. Και, σε συλλογικό επίπεδο, αυτή η απουσία ορθολογισμού έχει σαν αποτέλεσμα τον πανικό. Από την άλλη, εξίσου επικίνδυνη είναι η απουσία του φόβου όταν και πάλι δεν υπαγορεύεται από τη λογική. Και στις δύο περιπτώσεις η συμπεριφορά ενός κοινωνικού υποσυνόλου μπορεί να αποδειχθεί προβληματική έως καταστροφική για ολόκληρη την κοινωνία.
Ας πάρουμε πρώτα την περίπτωση όπου ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας λειτουργεί υπό το κράτος ακραίου φόβου. Τα φαινόμενα που συνοδεύουν τον πανικό τα βιώνουμε ήδη στις γειτονιές μας. Μεταξύ άλλων, παράλογος αγοραστικός παροξυσμός που οδηγεί σε εξαφάνιση βασικών αγαθών στα σούπερ-μάρκετ και σε ελλείψεις φαρμακευτικού υλικού στα φαρμακεία, σε είδη μάλιστα που για κάποιους ασθενείς (ιδιαίτερα τους ανοσοκατασταλμένους) είναι απόλυτα αναγκαία για την προστασία τους από την επιδημία.
Στο άλλο άκρο, περιφρονώντας ή και χλευάζοντας τον κίνδυνο – η αίσθηση του οποίου είναι «για τις κότες»! – πολλοί νέοι βρέθηκαν πρόσφατα να συναγελάζονται αμέριμνα σε πλατείες και κοσμοβριθείς τόπους διασκέδασης, ενώ και οι μεγαλύτεροι ελάχιστα έδωσαν το καλό παράδειγμα στοιβαγμένοι σε ατέλειωτες ουρές στα σούπερ-μάρκετ ή, ακόμα χειρότερα, συρρέοντας απτόητοι στα καρναβάλια και τις παραλίες και δηλώνοντας με ύφος αύθαδες, «εμάς δεν μας πιάνει τίποτα»! Μέχρι, φυσικά, να βρει κάποιον το κακό, το οποίο δυστυχώς δεν θα περιοριστεί σε εκείνον και μόνο...
Αγνοώντας, λοιπόν, το αίσθημα της ατομικής ευθύνης (ή, τουλάχιστον, διαχέοντάς το μέσα στον ιστό μίας απρόσωπης κοινωνικής μάζας) πολλά μέλη της κοινωνίας, μικρά και μεγάλα, συμπεριφέρονται απέναντι σε έναν ακραίο κίνδυνο με ομαδική ανευθυνότητα της οποίας το μέγεθος αυξάνει με ανάλογο τρόπο όπως το πλήθος ενός κβαντικού συστήματος μποζονίων: όσο μεγαλύτερη η ομάδα, τόσο πιο ανεύθυνα αυτή τείνει να συμπεριφέρεται.
Είναι άραγε κακό, σε κάθε περίπτωση ανεξαιρέτως, οι άνθρωποι να λειτουργούν «σαν μποζόνια»; Εξαρτάται... Όχι, αν πρόκειται για εκδηλώσεις συνεργασίας και πράξεις αλληλεγγύης με σκοπό το κοινό καλό. Ναι, όμως, αν πρόκειται για κινήσεις εκτός λογικής που έχουν την τάση να συμπαρασύρουν όλο και περισσότερους σε συμπεριφορές καταστροφικές για το σύνολο. Και ακόμα: Ναι, αν πρόκειται για ομαδοποιήσεις κλειστών συμφερόντων και δημιουργία «συντεχνιακών» στεγανών που αποσαθρώνουν το κοινωνικό συνεχές. Και, ναι, αν πρόκειται για συσπειρώσεις γύρω από επικίνδυνα δημαγωγικά καλέσματα πολιτικών καιροσκόπων (ποιος ξεχνά το εθνικά αυτοκαταστροφικό καλοκαίρι του 2015;).
Και τα φερμιόνια, με την εξ ορισμού μοναχική τους πορεία; Θα πρέπει ή όχι οι άνθρωποι να τα μιμούμαστε στη συμπεριφορά μας ως κοινωνικές μονάδες; Εξαρτάται και πάλι... Ναι, όταν οφείλουμε να αναγνωρίζουμε και να αναλαμβάνουμε την ατομική μας ευθύνη απέναντι στον άλλο. Ναι, όταν ο καθένας μας επιλέγει να ακολουθήσει τις επιταγές της συνείδησής του ενάντια στις περιρρέουσες ευτέλειες των πολλών. Όχι, όταν λειτουργούμε σαν ανώριμα εγωκεντρικά παιδιά που δεν είναι σε θέση να σκεφτούν οτιδήποτε έξω από την προσωπική τους βολή και το ατομικό τους συμφέρον.
Η δραματική συγκυρία των ημερών είναι ένα κρίσιμο τεστ για όλους μας. Ίσως και μία μοναδική ευκαιρία να μάθουμε, τελικά, ποιοι στ’ αλήθεια είμαστε...
Aixmi.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου