Σε ένα εξαιρετικό άρθρο του [1] ο Άρης Τερζόπουλος ανέλυσε τις παθογένειες των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (σύντομα: ΜΚΔ), τα οποία, όπως εύστοχα σημειώνει ο αρθρογράφος, έχουν πάψει να είναι αυτό που δηλώνει το όνομά τους και έχουν μεταβληθεί σε «Μέσα Κοινωνικής Αποσύνθεσης»!
Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι τα ΜΚΔ έχουν αναχθεί σε μία μορφή παραεξουσίας, με την έννοια ότι ευνοούν την διαμόρφωση κοινωνικών τάσεων που είναι δυνατό να επηρεάζουν τόσο την άσκηση της εξουσίας από μία δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση, όσο και τις επιλογές της κοινωνίας σε εκλογικές ή δημοψηφισματικές διαδικασίες. Πρόσφατες εθνικές εμπειρίες το μαρτυρούν:
Την περίοδο της οικονομικής κρίσης, οι ιδέες που διακινήθηκαν στα ΜΚΔ (συχνά ανεδαφικές και κομματικά στρατευμένες) ευνόησαν μία σχεδόν καθεστωτική πολιτική αλλαγή στη χώρα και συνέβαλαν στο παρανοϊκό αποτέλεσμα ενός δημοψηφίσματος που λίγο έλειψε να σημάνει το τέλος της ευρωπαϊκής πορείας για την Ελλάδα.
Με την έλευση της πανδημίας δεν άργησαν να κυριαρχήσουν στα ΜΚΔ οι ακραίες φωνές που όχι μόνο αμφισβήτησαν την σοβαρότητα της κατάστασης, αλλά και αντιτάχθηκαν σε κάθε αναγκαίο θεσμικό μέτρο που λήφθηκε για την προστασία της δημόσιας υγείας. Με αποκορύφωμα, φυσικά, το στερούμενο επιστημονικής σοβαρότητας «αντιεμβολιαστικό κίνημα», που βρήκε στα social media ιδανικό και φιλόξενο χώρο για την ανάπτυξη και τη διάδοσή του στην κοινωνία.
Αλλά, η πλέον επικίνδυνη (και, θα πρόσθετα, ύποπτη) αξιοποίηση των ΜΚΔ αφορά την - όχι πάντα με ανιδιοτελή κίνητρα - διακίνηση της ρωσικής προπαγάνδας τούτη την εποχή που μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ένας πόλεμος με ξεκάθαρους τους ρόλους του επιτιθέμενου και του αμυνόμενου, δηλαδή, του θύτη και του θύματος. Όπως αναλύσαμε σε προηγούμενο κείμενο [2] η εμφατική κι επίμονη προβολή των ρωσικών θέσεων είναι ευθέως υπονομευτική για τα εθνικά μας συμφέροντα, αφού ενισχύει την ανάλογη επιχειρηματολογία που συνοδεύει τις εξ ανατολών απειλές προς τη χώρα μας.
Όπως αναφέραμε νωρίτερα, τα ΜΚΔ τείνουν να καταστούν μία παράπλευρη και δύσκολα ελεγχόμενη «εξουσία». Στις δημοκρατίες η θεσμική εξουσία προκύπτει από τις ψήφους του εκλογικού σώματος. Κατά ανάλογο τρόπο, αυτό που διαμορφώνει και καθορίζει κυρίαρχες τάσεις στα social media είναι ο αριθμός των επιδοκιμασιών που συνοδεύουν τις αναρτήσεις. Τα περίφημα “Like”, δηλαδή, στις διάφορες εκδοχές και αποχρώσεις τους. Όσο ο αριθμός αυτός αυξάνει, τόσο μεγαλώνει και το πρεστίζ της αντίστοιχης ανάρτησης. Και, αν η ανάρτηση αφορά έκφραση γνώμης, το μέγεθος του πρεστίζ συχνά εκλαμβάνεται από τους καλοπροαίρετους αφελείς ως κριτήριο αξιοπιστίας της. Έτσι, λ.χ., πείστηκαν πολλοί ότι ένα «ΟΧΙ» στο δημοψήφισμα του 2015 θα ήταν αρκετό για να αλλάξει η μοίρα της Ενωμένης Ευρώπης (αν όχι του κόσμου ολόκληρου). Ή, ότι η πανδημία Covid-19 είναι «μύθος», ενώ αυτό που σκοτώνει πραγματικά δεν είναι ο ιός αλλά το εμβόλιο. Ή, ακόμα πιο πρόσφατα, ότι η Ρωσία διεξάγει «αμυντικό πόλεμο» για την επιβίωσή της κάτω από την απειλή των «Ουκρανών Ναζί» (οι οποίοι, μάλιστα, αυτο-βομβαρδίζονται ώστε να ενοχοποιούνται για τις εκατόμβες των αμάχων οι πάντα «αθώοι» Ρώσοι!).
Όμως, για να μην δαιμονοποιήσουμε απόλυτα τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι υπάρχει και ένα υγιές κομμάτι τους (διόλου ευκαταφρόνητο, θα έλεγα) που ανταποκρίνεται στον ρόλο που δηλώνει το όνομά τους. Εκεί, η επιδοκιμασία σε μία ανάρτηση δεν προσφέρεται για μαζική εκμετάλλευση, αφού αντιπροσωπεύει μία ανάγκη έκφρασης σε καθαρά διαπροσωπικό επίπεδο. Συχνά, εν τούτοις, ο ίδιος ο μηχανισμός της επιδοκιμασίας οδηγεί σε αληθινή ψυχική τυραννία...
Καθώς βάδιζα κάποιο απόγευμα στον πεζόδρομο της γειτονιάς, συνάντησα μία φίλη από το Facebook να κάθεται σε καφετέρια της περιοχής. Βλέποντάς με, το πρόσωπό της πήρε μια έκφραση απολογητική, σχεδόν ενοχική: «Συγχώρεσέ με, Κώστα μου, νομίζω πως ξέχασα να κάνω ‘Like’ σ’ αυτό που ανέβασες σήμερα. Θα μπω πάλι σε λίγο στο F/B και θα επανορθώσω!» Της εξήγησα πως δεν χρειαζόταν να κάνει τέτοιο κόπο, και την προέτρεψα να συνεχίσει να απολαμβάνει αμέριμνα και δίχως ενοχές τον καφέ της!
Το παράδειγμα της φίλης είναι χαρακτηριστικό δείγμα μίας καινοφανούς αντίληψης πάνω στη δεοντολογία των κοινωνικών σχέσεων, που καλλιεργήθηκε συστηματικά μετά την έλευση του Facebook. Και δείχνει καθαρά πώς μία καταρχήν έκφραση ευαρέσκειας μπορεί να οδηγήσει σε ψυχικό καταναγκασμό.
Όμως, πώς αποκωδικοποιείται η σημειολογία των “Like” σε αυτή την πιο «αθώα» εκδοχή των ΜΚΔ; Ας δούμε μερικές από τις συνηθέστερες περιπτώσεις:
1. Στην αυθεντική του μορφή, το “Like” εκφράζει επιδοκιμασία είτε για μία ανάρτηση, είτε για ένα σχόλιο που αφορά κάποια ανάρτηση. Ως χειρονομία, χαρακτηρίζεται από έλλειψη υστεροβουλίας και ισοδυναμεί κατά βάση με μία ειλικρινή έκφραση γνώμης.
2. Χωρίς απαραίτητα να εκφράζει έντονη επιδοκιμασία – αλλά, παράλληλα, αποκλείοντας έμμεσα και την περίπτωση αποδοκιμασίας – το “Like” μπορεί να είναι απλά ένα «σινιάλο» προς έναν φίλο ότι διαβάστηκε ένα κείμενο ή ένας σχολιασμός που ανάρτησε.
3. Το “Like” είναι συχνά μια απλή χειρονομία ευγένειας, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο της ανάρτησης ή του σχολίου που επιδοκιμάζεται. Τέτοιες χειρονομίες γίνονται πολλές φορές αντικείμενα μίας ιδιότυπης συναλλαγής: «Μέρες έχει να μου κάνει ‘Like’. Έτσι, τον πληρώνω τώρα κι εγώ με το ίδιο νόμισμα!»
Το σύστημα των «επιδοκιμασιών» στα ΜΚΔ μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη ψυχολογία αν κάποιος κάνει το λάθος να συνδέσει το αίσθημα της αυταξίας με τις ανταποκρίσεις των χρηστών στις αναρτήσεις του. Πολλοί χρήστες του Facebook βιώνουν αισθήματα αυτοαμφισβήτησης ή και απόρριψης από τον διαδικτυακό κοινωνικό τους χώρο όταν μειώνεται (για τους όποιους λόγους) η συχνότητα των εισπραττόμενων τεκμηρίων επιδοκιμασίας. Συχνά, μάλιστα, διαδικτυακές «φιλίες» χαλούν εξαιτίας της συστηματικής αμέλειας στην παροχή των απεγνωσμένα επιζητούμενων ψυχολογικών επιβεβαιώσεων μέσω του παντοδύναμου κουμπιού!
Το πρόβλημα έγκειται στο ότι, πολλές φορές, βλέπουμε τα ΜΚΔ ως μέσα ανταλλαγής φιλοφρονήσεων, αντί ως δυνατότητες ελεύθερης έκφρασης γνώμης και διακίνησης ουσιώδους πληροφορίας και δημιουργικών ιδεών. (Σημειώνω εδώ ότι σπουδαία ποίηση και εξαιρετικά καλλιτεχνήματα κάνουν συχνά την εμφάνισή τους στις σελίδες του Facebook.) Από την άλλη μεριά, είναι μάλλον περιττό να τονιστεί η συμβολή των ΜΚΔ στο να διατηρείται ζωντανή η επαφή ανάμεσα σε αληθινούς φίλους που οι συνθήκες της ζωής ή οι γεωγραφικές αποστάσεις δεν επιτρέπουν να βρίσκονται μαζί όσο θα ήθελαν.
Τι θα πρέπει, λοιπόν, να γίνει για την ψυχική θωράκιση των χρηστών των ΜΚΔ από την διαβρωτική επίδραση του ζητήματος των «επιδοκιμασιών»; Καταθέτω μερικές σκέψεις, επισημαίνοντας ότι εκφράζουν απόλυτα προσωπικές απόψεις:
1. Πριν απ’ όλα, η ίδια η φιλοσοφία της χρήσης των μέσων πρέπει να οριοθετηθεί. Ειδικά, είναι επικίνδυνο να χρησιμοποιούμε τα ΜΚΔ ως υποκατάστατα ομαδικής ψυχοθεραπείας, αφού έτσι εκχωρούμε σε κάποιους άλλους (των οποίων τις ψυχικές ανάγκες ή τα ενδεχόμενα προβλήματα συχνά αγνοούμε) μία ιδιότυπη εξουσία διαχείρισης και επηρεασμού του δικού μας ψυχισμού.
2. Η εγκυρότητα ενός δημοσιεύματος (π.χ., ενός άρθρου γνώμης ή πληροφόρησης) δεν είναι ευθέως ανάλογη των επιδοκιμασιών που εισπράττει από τους αναγνώστες. Είτε το θέλουμε, είτε όχι, ο αναγνώστης αξιολογεί και υπερψηφίζει με κριτήρια καθαρά υποκειμενικά, συχνά μάλιστα κάτω από συνθήκες ψυχικής φόρτισης ή ακόμα και ιδεολογικού φανατισμού. Αν πέσετε πάνω σε ένα άρθρο που σας φανεί ενδιαφέρον, απλά αγνοήστε τον αριθμό των “Like” που το συνοδεύουν και διαβάστε το για όσα λέει, όχι για το πλήθος εκείνων που το εγκρίνουν!
3. Ας αποφύγουμε την παγίδα να διαμορφώσουμε αίσθημα αυταξίας με βάση τον αριθμό των επιδοκιμασιών που εισπράττουμε στα ΜΚΔ. Η αξία των λόγων και των σκέψεών μας δεν κρίνεται από την δημοφιλία τους σε κάποιο υποσύνολο της κοινωνίας, αλλά από το βάθος της συνειδητότητας που αντιπροσωπεύουν και το μέγεθος της αλήθειας που εκφράζουν. Και ας ληφθεί εδώ υπόψη ότι πολλοί από εκείνους που βρίσκουν μία ανάρτηση ενδιαφέρουσα δεν μπαίνουν καν στη διαδικασία της επιδοκιμασίας της, συχνά από φόβο ότι κάποιοι με κίνητρα ιδιοτελή ενδέχεται να καταγράφουν τα “Like” και να σχηματίζουν προφίλ προτιμήσεων των χρηστών.
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε το εξής: Το φαινόμενο των «επιδοκιμασιών» στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, όσο και αν αυτές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ελευθερίας της έκφρασης, υποκρύπτει δύο σημαντικούς κινδύνους. Σε μαζικό επίπεδο, μπορεί να συμβάλει στην διαμόρφωση στρεβλών κριτηρίων αξιοπιστίας για απόψεις που διακινούνται ανεξέλεγκτα και αφορούν κρίσιμα θέματα που επηρεάζουν ολόκληρη την κοινωνία (όπως, π.χ., η δημόσια υγεία). Σε ατομικό επίπεδο, ο μηχανισμός των “Like” μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη αρνητικής ψυχολογίας σε περίπτωση εθισμού και, τελικά, αποστέρησης της επιδοκιμασίας.
Πάνω απ' όλα, ας μην ξεχνούμε ότι, στη γλώσσα των ηλεκτρονικών ΜΚΔ, η λέξη «φίλος» δεν είναι παρά ένας τεχνικός όρος που αντιπροσωπεύει στην πράξη τη δυνατότητα αμοιβαίας πρόσβασης σε επιλεγμένα προσωπικά δεδομένα. Αληθινές φιλίες είναι εκείνες που χτίζονται στη ζωή. Ακόμα και όταν ξεκινούν ως απρόσωπες επαφές στα social media.
[1] Πως τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης έγιναν Μέσα Κοινωνικής Αποσύνθεσης
[2] Από το μνημόνιο στο εμβόλιο και τον Πούτιν: ένα χρονικό ελληνικού παραλογισμού
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου